ابن وفا

اِبْنِ وَفا، ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن وفا، مفسر، فقیه، ادیب، شاعر و صوفی مشهور سدۀ 8 ق مصر. او را قریشی و انصاری و نیز اصل وی را از اسکندریه دانسته‌اند (سخاوی، 6 / 21؛ داوودی، 1 / 437). اغلب مآخذ تولد او را در 759 ق / 1358 م، در قاهره ضبط کرده‌اند، اما شعرانی (2 / 22) به خط خود او دیده که تاریخ تولدش را صبح یکشنبه 11 محرم 761 ق / 3 دسامبر 1359 م نوشته است. او بسیار باهوش و تیزبین بود، چنانکه در کودکی شگفتی پدر را که خود صوفی و شاعر بود، برانگیخت. در حالی که کمتر از 20 سال داشت، اجازه یافته بود که در مجامع سخن بگوید (ابن‌حجر، انباء، 5 / 256؛ سیوطی، 304). برخی مآخذ، اجازه دهنده را پدرش دانسته‌اند، در حالی که ابن‌وفا پدرش را در کودکی از دست داده بود (نک‍ : ابن‌حجر، الدرر، 6 / 326) و او و برادرش احمد تحت سرپرستی و تربیت شمس‌الدین محمد زیلعی قرار گرفته بودند (سخاوی. همانجا؛ ابن‌عماد، 7 / 71) و احتمالاً این اجازه از سوی زیلعی بوده است. ابن‌وفا در 17 سالگی به جای پدر بر مسند ارشاد نشست و به زودی شهرتی عظیم یافت. او در تصوف تابع طریقت شیخ ابوالحسن شاذلی بود و گفته‌اند که اذکار و ادعیه‌ای موزون و آهنگ‌دار به مریدانش تعلیم داده بود که سبب جلب توجه قلوب عامۀ مردم شده بود (ابن‌حجر، انباء، 5 / 255؛ منوفی، 2 / 255). ابن‌وفا مردی خوش‌سیما و باوقار بود و ظاهری آراسته داشت و به ندرت در میان مردم ظاهر می‌شد. اصحاب و پیروانش در تکریم و تعظیم او سخت استوار بودند و از بذل مال در راه او دریغ نداشتند، تا آنجا که در دوستی و تعظیم او به غلو منسوب شدند (سخاوی، شعرانی، همانجاها؛ نبهانی، 2 / 359). گفته شده که او شیخی صاحب کرامت بود و کراماتی هم به او نسبت داده‌اند (شعرانی، همانجا؛ نبهانی، 2 / 358-359 ). ابن‌وفا دارای اشعار و موشحاتی است در موضوعات و مضامین عرفانی و به گمان برخی از نویسندگان از اشعار او و پدرش بوی اتحاد و الحاد به مشام می‌رسد (ابن‌حجر، همان، 5 / 256). نوشته‌اند که وی مالکی مذهب بوده است، اما اینکه او در اواخر عمر در خانۀ خود منبری قرار داده بود و همانجا با اصحاب خویش نماز جمعه برپا می‌داشت، با مذهب مالکی مغایرت دارد (ابن‌عماد، 7 / 70، 72). او در ذیحجۀ 807 / ژوئن 1405 در سرای خویش واقع در الروضة (قاهره) وفات یافت و در قرافه در کنار مقبرۀ پدرش مدفون گشت (همانجا؛ داوودی، سخاوی، همانجاها)، اما اینکه شعرانی وفات او را 801 ق ضبط کرده است (همانجا)، درست به نظر نمی‌رسد. 

آثـار

از ابن‌وفا تألیفات بسیار در تصوف و تفسیر و فقه در دست است که از آن جمله‌اند: 

الف ـ آثار خطی

1. الباحث علی الخلاص من سوءالظن بالخواص یا الباعث علی الخلاص فی احوال الخواص ( فهرس مخطوطات، 4 / 6-7؛ قس: ابن‌حجر، همانجا؛ ابن‌عماد، 7 / 71)؛ 2. حزب ابن‌وفا یا حزب السادات (حتی، 602؛ ازهریه، 6 / 348)؛ 3. الدرجة العلیا فی معاریج الانبیاء (سید، 1 / 313)؛ 4. دیوان (حتی، 37؛ ازهریه، 5 / 106؛ ESC2, I / 295)؛ 5. ذکر الاخبار الواردة فی فضیلة الاذکار (علوش، 1(2) / 216)؛ 6. رسالة فی التصوف (خدیویه، 2 / 85؛ GAL, II / 147)؛ 7. صلاة یا صلوات (ظاهریه، 2 / 253؛ GAL, S, II / 149)؛ 8. العروش ( آربری، III / 84؛ زرکلی، 5 / 7)؛ 9. کشف مرآت العیون (GAL, S، همانجا)؛ 10. لباس الفتوة (ازهریه، 3 / 623)؛ 11. المدخل الی معرفة الاسماء الالهیة ( فهرس مخطوطات، 5 / 240)؛ 12. المسامع الربانیة (خدیویة، 2 / 135، 7 / 5؛ GAL، زرکلی، همانجاها)؛ 13. مفاتیح الخزائن العالیة (یا العلیة) در تصوف (خدیویه، 2 / 136، 7 / 5؛ GAL, S؛ همانجا، کحاله، 7 / 232؛ بغدادی، ایضاح، 2 / 520)؛ 14. موشحات ( آلوارت، III / 223؛ زرکلی، همانجا)؛ 15. واردات الهیّة (ازهریه، 3 / 649)؛ 16. الوصایا (خدیویه، 7 / 6، 108؛ GAL, S, IV / 724)؛ 17. کتاب (ازهریه، 3 / 617). 

ب ـ آثار یافت نشده

1. تفسیر القرآن (سخاوی، 6 / 22؛ ابن عماد، 7 / 71؛ کحاله، همانجا)؛ 2. فصول مواعظ (ابن‌حجر، همانجا)؛ 3. الکوثر المترع فی الابحر الاربع، در فقه (ابن حجر، ابن عماد، همانجاها)؛ 4. بغیة الرائد فی الدرر الفرائد (بغدادی. هدیه، 1 / 727)؛ 5. خزینة الفضائل و سفینة الافاضل، که به گفتۀ بغدادی نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ فیض‌اللـه در ترکیه موجود است (همانجا)؛ 6. مرتصع ثدی الشفاءِ من منح‌اللـه تعالی علی ابن الوفاء (همانجا). 

مآخذ

 ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، 1392 ق / 1972 م؛ همو، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1396 ق / 1976 م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ ازهریه، فهرست؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ خدیویه، فهرست؛ داوودی، علی بن احمد، طبقات المفسرین، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354-1355 ق؛ سید، خطی؛ سیوطی، حسن المحاضرة، قاهره، 1299 ق؛ شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، قاهره، 1315 ق؛ ظاهریه، خطی (تصوف)؛ علوش، ی. س. و عبداللـه رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، رباط، 1954 م؛ فهرس مخطوطات جامعة الریاض (ملک سعود)، ریاض، 1982 م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ منوفی، محمود ابوالفیض، جمهرة الاولیاء، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛ نبهانی یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، 1394 ق / 1974 م؛ نیز: 

Ahlward; Arberry; ESC2; GAL; GAL, S; Hitti, ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, London, 1938. 

حسین لاشیء