ابن نقطه

اِبْنِ نُقْطه، ابوبکرمعین‌الدین محمد بن عبدالغنی بن ابی بکر حنبلی (10 رجب 579-22 صفر 629 ق / 29 اکتبر 1183-19 دسامبر 1231 م)، عالم رجال و حدیث در بغداد. نقطه نام دایۀ جد پدرش بود (ذهبی، تذکره، 4 / 1413). ابن‌نقطه از ابتدا علاقه‌مند به حدیث شد و برای استماع آن به مسافرت پرداخت. بدین منظور به خراسان، جبل، جزیره، شام و مصر رفت (ابن‌خلکان، 4 / 392). برخی از اهل حدیث او را توثیق کرده و ستوده‌اند (ذهبی، سیر، 22 / 348؛ ابن‌ رجب، 2 / 183). عبدالوهاب بن سکینه، عمر بن طبرزد، ابوالفتح مندائی، منصور فراوی، مؤید طوسی و عبدالقادر رُهاوی از جملۀ مشایخ او بوده‌اند (ابن‌نقطه، الاستدراک، جم‍‍ ؛ ذهبی، تذکرة، 4 / 1412). زکی‌الدین منذری، عبدالکریم بن منصور اثری، حسین بن ابراهیم اربلی، احمد بن ابراهیم فاروثی و ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب ابن‌عساکر و برخی دیگر از او روایت کرده‌اند (همان، 4 / 1413؛ کتانی، 1 / 214؛ قس: منذری، 3 / 300). 
از آثار وی التقیید لمعرفة الرواة والسنن و المسانید، در 1403 ق / 1983 م در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است. این کتاب ذیلی است بر کتابهایی که رجال و راویان صحاح سته را ضبط کرده‌اند، ولی ابن‌نقطه رجال برخی دیگر از کتب مشهور، یعنی راویان حدود 30 کتاب از صحاح و سنن و مسانید را مورد بررسی قرار داده است (ابن‌نقطه، التقیید، 1 / 1-3). دیگر اثر مهم ابن‌نقطه کتاب الاستدراک اوست که ذیلی است بر کتاب الاکمال ابن‌ماکولا و نسخۀ خطی آن در کتابخانه‌های ظاهریه (ظاهریه، 127)، گوتا (پرچ، شم‍ ‍1759)، گارت (حتی، شم‍‍ 1448) موجود است. وی در این اثر به ضبط نامهای مشابه پرداخته است. ذیلهایی نیز بر این کتاب نوشته شده است؛ از آن جمله ذیل ابن‌صابونی که در 1377 ق در بغداد با عنوان تکملة اکمال الاکمال به چاپ رسیده است و ذیل دیگری از منصور بن سلیم که در دارالکتب مصر موجود است (خدیویه، 1 / 236). همچنین اثری با عنوان الفوائد العوالی المنتقاة من حدیث مالک بن انس از ابن‌نقطه در کتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود (فهرست مجامیع، 157). از دیگر آثار وی در منابع به الانساب (یافعی، 4 / 68) و المُلتَقَط مما فی کتب الخطیب و غیره من الوَهم و الغَلَط (ذهبی، سیر، 22 / 349) اشاره شده است. 

مآخذ

ابن خلکان، وفیات؛ ابن رجب، عبدالرحمن، الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1373 ق / 1953 م؛ ابن نقطه، محمد، الاستدراک، نسخۀ خطی کتابخانۀ ظاهریه؛ همو، التقیید لمعرفة الرواة و السنن والمسانید، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، 1403 ق / 1983 م؛ خدیویه، فهرست؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1390 ق / 1970 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ظاهریه، خطی (حدیث)؛ فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408 ق / 1987 م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، فاس، 1346 ق؛ منذری، زکی‌الدین، التکلمة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ یافعی، عبداللـه بن اسعد، مرآة الجنان، حیدرآباد دکن، 1339 ق؛ نیز: 

Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Pertsch. 

عبدالامیر سلیم