ابن ناصرالدین

اِبْنِ ناصِرْالدّین، ابوعبداللّه محمد بن ابی‌بکر بن عبداللّه‌ بن محمد قیسی، ملقب به شمس‌الدین (777-842 ق / 1375- 1438 م)، مؤلف و عالم شافعی دمشقی. وی در دمشق تولد و نشأت یافت (ابن‌فهد؛ 317؛ ابن‌عماد، 7 / 243). حدیث و فقه و قرآن را نزد جمعی از مشایخ شام و مکه از جمله داوود بن احمد بقاعی، سراج‌الدین بلقینی، صلاح‌الدین اقفهسی و جمال‌الدین ابن‌ظهیره فرا گرفت (ابن‌فهد، 317- 319؛ سخاوی، 8 / 103). نام نزدیک به 60 تن از مشایخ او در لحظ الالحاظِ ابن‌فهد مکی (همانجا) و مقدمۀ توضیح المشتبه (عرقسوسی، 1 / 56-62) ذکر شده است. از مهم‌ترین راویان ابن‌ناصرالدین می‌توان به ابن‌حجر عسقلانی، علاءالدین مرداوی و ابن‌فهد مکی اشاره کرد (ابن‌فهد، 322؛ سخاوی، 8 / 103، 106، نیز نک‍ : ممدوح، 24). وی چندان در مراتب علمی ارتقا یافت که در 837 ق به ریاست مشایخ دارالحدیث اشرفیۀ دمشق تعیین شد (ابن‌فهد، 319). بزرگانی چون ابن‌حجر عسقلانی و برهان‌الدین حلبی مقام علمی او را ستوده‌اند (نک‍ : سخاوی، 8 / 105-106). ابن‌ناصرالدین به مکه، مدینه، بعلبک و حلب مسافرت نمود و در برخی از این سفرها شاگردش ابن‌فهد وی را همراهی می‌کرد (ابن‌ناصرالدین، 38؛ سخاوی، 8 / 103). ابن ناصرالدین در تاریخ نیز دست داشته است (ابن‌فهد، همانجا؛ قس: ابن‌طولون، 37). از ویژگیهای او، طرفداری از ابن‌تیمیه است، چنانکه در پاسخ کسانی که ابن‌تیمیه را کافر و اهل بدعت می‌دانستند، ردیّه‌ای نوشت که موجب شد برخی چون علاءالدین بخاری بر ضدّ او برخاسته، نزد سلطان شکایت برند (سخاوی، 8 / 104-105؛ نیز نک‍ : کوثری، 321، به نقل از الریاض الیانعة). شاید به همین دلیل بود که افکار عمومی بر ضدّ او برانگیخته شد و در یکی از روستاهای دمشق به قتل رسید و در گورستان باب‌الفرادیس به خاک سپرده شد (ابن‌فهد، 322). 

آثـار

الف ـ چاپی

 1. الاعلام بما وقع فی مشتبه الذهبی من الاوهام، که به گفتۀ محمود سعید ممدوح (ص 20) به چاپ رسیده، و برگرفته از کتاب توضیح المشتبه است؛ 2. بردالاکباد عن (عند) فقدالاولاد، که در 1304 ق / 1887 م و 1332 ق / 1913 م در قاهره و در 1893 م در لاهور به چاپ رسیده است؛ 3. الترجیح لحدیث صلاة التسبیح، این کتاب به کوشش محمود سعید ممدوح در 1985 و 1988 م در بیروت منتشر شده است؛ 4. توضیح المشتبه، ذیل و شرحی است بر المشتبه ذهبی که به کوشش محمد نعیم عرقسوسی در 1986 م در بیروت به چاپ رسیده است؛ 5. الرد الوافر علی من زعم ان من سمّی ابن‌تیمیة شیخ‌الاسلام کافر. این اثر در 1329 ق در مصر و در 1393 ق در بیروت به کوشش محمدزهیر شاویش به چاپ رسیده است. 

ب ـ خطی

 1. اتحاف السالک برواة الموطأ عن مالک (ظاهریه، حدیث، 123)؛ 2. احادیث ستة فی معان ستة من طرق رواة ستة عن حفاظ ستة من مشایخ الائمة الستة بین مخرجیها و بین رواتها ستة (همانجا)؛ 3. الاخبار بوفاه المختار (ظاهریه، تاریخ، 2 / 32-33؛ آربری، شم‍‍ 3296(5))؛ 4. اسانید الکتب الستة و غیرها (ظاهریه، حدیث، همانجا)؛ 5. بدیعة ‌البیان عن موت الاعیان علی‌الزمان. این اثر ارجوزه‌ای است که ابن‌ناصرالدین در آن شرح حال حفاظ را تا عصر خود به ترتیب زمانی به نظم درآورده است (نعیمی، 1 / 42) و نسخه‌های متعددی از آن موجود است که از آن میان می‌توان به نسخه‌ای در تونس (منصور، 418) و نسخه‌ای در موزۀ بریتانیا، به شمارۀ 369 (کاتالوگ، 177) اشاره کرد؛ 6. التبیان، شرح بدیعة البیان (جامعه، 2(1) / 123؛ TS، شم‍ ‍6457)؛ 7. جامع الآثار فی مولد النبی ... (ظاهریه، تاریخ، 2 / 639؛ آلوارت، شم‍ ‍6547(11))؛ 8. السراج الوهاج فی ازدواج المعراج (ظاهریه، همان، 2 / 302)؛ 9. سلوة الکئیب بوفاة الحبیب (ظاهریه، حدیث، 124). در منابع، بجز آنچه ذکر شد، آثار دیگری نیز به ابن‌ناصرالدین نسبت داده‌اند (نک‍ : ابن‌فهد، 320- 322؛ سخاوی، همانجا؛ عرقسوسی، 68-77؛ ممدوح، 20-23). 

مآخذ

ابن‌طولون، محمد، اعلام الوری، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، 1383 ق / 1964 م؛ ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی‌ بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ ابن‌فهد مکی، محمد، «لحظ الالحاظ»، ذیل تذکرة ‌الحفاظ ذهبی، بیروت، 1347 ق؛ ابن‌ناصرالدین، محمد بن عبداللّه، الترجیح لحدیث صلاة التسبیح، به کوشش محمود سعید ممدوح، بیروت، 1409 ق / 1988 م؛ جامعه، خطی؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوءاللامع، قاهره، 1354 ق؛ ظاهریه، خطی (تاریخ)، ریان؛ همان (حدیث)؛ عرقسوسی، محمد نعیم، مقدمه بر توضیح المشتبه ابن‌ناصرالدین، بیروت، 1986 م؛ کوثری، تعلیقات «لحظ الالحاظ» (نک‍ : ابن‌فهد در همین مآخذ)؛ ممدوح، محمود سعید، مقدمه بر الترجیح (نک‍ : ابن‌ناصرالدین در همین مآخذ)؛ منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبة ‌الاحمدیه بتونس، بیروت، 1388 ق / 1969 م؛ نعیمی، عبدالقادر بن محمد، الدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، 1367 ق / 1948 م؛ نیز: 

Ahlward; Arberry; Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, London, 1846; TS. 

مهدی سلماسی