ابن میمون، ابوالحسن

اِبْنِ مِیْمون، ابوالحسن علاءالدین علی‎بن میمون مغربی فاسی غُماری (د 917 ق / 1511 م)، عارف مراکشی. چون زادگاه او غُماره از نواحی فاس بوده است، او را غماری و فاسی گفته‎اند (ابنطولون، 1 / 359؛ ابن‎حنبلی، 1(2) / 952؛ غزی، 1 / 271). ابن‎حنبلی در تاریخ خود عبارتهایی از الرسالة المیمونیة فی توحید الجرومیۀ ابن‎میمون نقل کرده است، حاکی از اینکه ابن‎میمون ادریسی است و ازاین‎رو نسب وی از طریق حسن مثنی به حسن ‎بن علی ‎بن ابی‎طالب (ع) می‎رسد (1(2) / 956- 958) و بدین سبب است که نسبتهای دیگری چون «هاشمی» و «قرشی» (ابن‎عماد، 8 / 81؛ غزی، همانجا) نیز برای او ذکر کرده‎اند. اما روشن نیست که طاش کوپری‎زاده به چه سبب وی را اندلسی خوانده است (ص 352). 
برخی از منابع متأخر ولادت ابن‎میمون را در 854 ق / 1450 م ذکر کرده‎اند (نک‍ : زرکلی، 5 / 27؛ کحاله، 7 / 251). او در اوایل زندگی از غماره به فاس آمد و به تحصیل علم مشغول شد (غزی، همانجا). چنانکه خود در بیان فضل خیارالناس گوید، از 870 تا 880 ق / 1466 تا 1475 م نزد ابوزید عبدالرحمن سلیمان حمیدی به تحصیل حدیث، فقه و به‎طور کلی علوم ظاهر اشتغال داشته است (نک‍ : گلدسیهر، 298). سپس چندی به امر قضا پرداخت و بعد به جهاد در سواحل فرنگان مشغول شد، و گفته‎اند که وی سردار لشکر نیز بوده است (غزی، همانجا). سرانجام از این کارها دست کشید و به مصاحبت مشایخ صوفیه چون عرفۀ قیروانی روی آورد و قیروانی او را نزد ابوالعباس احمد بن محمد تونسی، مشهور به دبّاسی یا تبّاسی (د 930 ق / 1524 م) فرستاد (غزی، همانجا؛ ابن‎عماد، 8 / 81-82). بنا به گفتۀ ابن‎حنبلی (همانجا) تباسی در تلقین ذکر و پوشیدن خرقۀ تصوف شیخ ابن‎میمون بوده است. وی پس از آن مسافرت به سرزمینهای شرقی اسلام را آغاز کرد و ظاهراً این مسافرت به توصیۀ مشایخ او برای دیدار با بزرگان صوفیه بوده است (غزی، 1 / 243). وی در صَفَد موفق به دیدار عبدالقادر بن عمر بن حبیب صفدی شد و او را عارفی بزرگ و زاهدی وارسته یافت. ابن‎حبیب که عمری گمنام و مجهول‎الحال، به عنوان معلم اطفال در صفد به سر می‎برد، بر اثر کوششهای ابن‎میمون در معرفی وی، به شهرت رسید (همانجا). تاریخ دیدار این دو، شعبان 894 بوده است (نک‍ : همو، 1 / 273). 
ابن‎میمون در بیان غربة‎الاسلام (نک‍ : گلدسیهر، 299) که یک سال پیش از مرگ تألیف کرده (نک‍ : آثار)، گوید که به مصر نرفته است. از این‎رو اشارۀ طاش کوپری‎زاده (همانجا) در مورد ورود وی به قاهره درست می‎نماید. ابن‎میمون در آغاز سدۀ 10 ق به بیروت رفت و در این سفر بود که محمد بن عراق با وی آشنا شد و بعدها در زمرۀ مریدان او درآمد (غزی، 1 / 271-272؛ ابن‎عماد، 8 / 82). وی پس از سفر حج موقتاً در سرزمین شام اقامت گزید و به ارشاد مردم همت گماشت. سپس به سفر در سرزمینهای اروپایی آل‎عثمان چون قسطنطنیه، ادرنه و بروسا پرداخت و به‎ویژه در بروسا اقامتی طولانی اختیار کرد (گلدسیهر، طاش کوپری‎زاده، همانجاها). بنا به گفتۀ غزی مسافرت او به آسیای صغیر 5 سال طول کشید و در این مدت وی به ارشاد مردم مشغول بود (1 / 60). سپس دوباره به شام بازگشت و از این زمان است که به گفتۀ محمدبن عراق در کشورهای عربی به عنوان عالم، مرشد و شیخ مشهور شد (ابن‎عماد، 8 / 83). ابن‎حنبلی به نقل از علوان حموی، یکی دیگر از مریدان ابن‎میمون، بازگشت وی را به شهر حلب در 910 ق ذکر کرده است (1(2) / 960). او در 911 ق وارد حماه سوریه شد (غزی، 1 / 62) و بنا به روایت ابن‎طولون (1 / 312-313) در اواخر 912 ق به صالحیۀ دمشق رفت و مردم جهت تیمن و تبرک به سوی او شتافتند. وی در آنجا به تعلیم و تربیت مردم در هر مذهبی از مذاهب اربعه پرداخت و گروهی از اشخاص معروف همچون عبدالنبی مفتی و شیخ مالکیان، شمس‎الدین محمد بن رمضان مفتی و شیخ ‎حنفیان در دمشق، شیخ ‎شهاب ‎بن مفلح از حنبلیان و عبدالرحمن حموی مفتی شافعیان از جملۀ مریدان وی شدند (غزی، 1 / 49، 276؛ ابن‎عماد، همانجا). بدین‎سان ابن‎میمون شهرت فراوان کسب کرد و ابن‎طولون که به مجالس او رفت و آمدهایی داشته، از علو مقام و بزرگی شأن وی یاد کرده است (نک‍ : غزی، 1 / 276). 
ابن‎میمون در حفظ احکام شرع بسیار سختگیر و متعصب بود. از او نقل کرده‎اند که گفته است: اگر سلطان ابویزید بن عثمان نیز پیش من آید، با او هم جز براساس سنت رفتار نخواهم کرد (طاش کوپری‎زاده، 352-353). وی مستمری نمی‎گرفت و هدایای فرماندهان و پادشاهان را قبول نمی‎کرد. حقیقت را می‎گفت و از سرزنش ملامتگران پروایی نداشت. اگر در رفتار مریدان خود لغزشی می‎دید، بسیار خشمگین می‎شد و آنان را به سختی مؤاخذه می‎کرد. با اینهمه مردی محجوب و مهربان بود و روزانه 20 تن از مریدان خود را طعام می‎کرد (همانجا؛ نیز نک‍ : غزی، 1 / 272؛ ابن‎عماد، 8 / 82). گرچه ابن‎میمون دوستدار علم بود و عالمان را احترام می‎کرد (نک‍ : طاش کوپری‎زاده، 353)، اشاراتش نسبت به بعضی از علمای عصر خود خالی از طعن و کنایه نبود، چنانکه گفته‎اند وی «قضاة» را «قصاة» (واماندگان)، «مشایخ» را «مسایخ» (فرومایگان) و «فقیه» را «فقیع» (فاسد) می‎نامید (غزی، 1 / 273). او اصحاب و مریدان خود را از مداخله در امور عوام و نزدیک شدن به حکام بازمی‎داشت، زیرا حکام در نظر وی مفسدان روی زمین بودند (همو، 1 / 272-273؛ ابن‎عماد، 8 / 83). 
از مطالبی که دربارۀ روش و طریقت او نقل کرده‎اند، چنین برمی‎آید که وی به خرقه و به خلوت اعتقاد نداشته است (غزی، 1 / 272؛ ابن‎عماد، 8 / 82). اظهار کرامات به اعتقاد او از بزرگ‎ترین گناهان به شمار می‎رفته است (طاش کوپری‎زاده، 543)، اما چه در زمان حیات و چه پس از مرگ کراماتی به او نسبت داده‎اند (ابن‎حنبلی، 1(2) / 954؛ غزی، 1 / 275-277؛ نبهانی، 2 / 364-365). سخنان پندآمیزی از او در کتب تاریخ موجود است (نک‍ : ابن‎حنبلی، 1(2) / 955؛ غزی، 1 / 272-273؛ ابن‎عماد، 8 / 82-83). 
ابن‎میمون در اواخر عمر بیمار شد و به ناچار مجلس درس را رها کرد و به اشارت محمد بن عراق برای درمان به دهکدۀ مجدل معوش از توابع بیروت رفت و در آنجا بود که درگذشت و به خاک سپرده شد (غزی، 1 / 277؛ ابن‎عماد، 8 / 83-84؛ نیز نک‍ : ابن‎طولون، 1 / 359). شیخ‎ علوان حموی مرید و خلیفۀ ابن‎میمون، بعد از مرگ وی کتابی در محاسن و مناقب السید الشریف الشیخ ابی الحسن علی ‎بن میمون نوشته است (ابن‎حنبلی، همانجا؛ نیز نک‍ : حاجی خلیفه، 2 / 1596). 

آثـار

1. بیان غربة الاسلام بواسطة صنفی المتفقّهة والمتفقرة من اهل مصر والشام و مایلیهما من بلادالاعجام، که در 916 ق / 1510 م تألیف شده است ( آلوارت، II / 462؛ حتی، 569-570؛ فولرس، 277-278؛ ظاهریه، 1 / 210-211؛ خدیویه، 7(2) / 543؛ سید، 1 / 114). این کتاب حاصل تجارب شخصی او در طول سفرهای مختلف و نیز برگرفته از گفته‎های دیگران است که به عنوان تذکار و موعظه برای عامۀ مردم آن روزگار نوشته شده است. ابن‎میمون در این تألیف از کسانی که خود را به علم و عرفان منتسب می‎داشتند، انتقاد کرده است. گلدسیهر در مقاله‎ای با عنوان «علی‎ بن میمون مغربی و ارزیابی او از عادات مسلمانان مشرق زمین» دربارۀ بخشها و مندرجات این کتاب توضیحات مفصل داده است (ص 293-330)؛ 2. رسالة ‎الاخوان من اهل الفقه و حَمَلَة ‎القرآن، که در 915 ق / 1509 م به رشتۀ تحریر درآمده است (ظاهریه، 1 / 622-623؛ خدیویه، همانجا؛ آلوارت، II / 597-598؛ دوسلان، 261؛ نیز نک‍ : GAL, II / 152)؛ 3. بیان ‎الاحکام فی ‎الخرقة والسجادة والاعلام (ظاهریه، 1 / 205-206؛ احمد، 2 / 275؛ نک‍ : GAL، همانجا)؛ 4. الرسالة ‎المیمونیة فی توحید الجرمیة. ابن‎میمون این کتاب را در 915 ق نوشته است (ازهریه، 3 / 221، 588؛ سید، 1 / 431؛ خدیویه، همانجا؛ حجی، 267؛ ظاهریه، 1 / 728- 729؛ آلوارت، II / 568) و آن شرحی است عرفانی بر الآجرومیۀ ابن آجروم. وی در این شرح موضوعات نحوی را تأویل عرفانی کرده و اصطلاحات آن را رموزی برای معرفت علم توحید قرار داده است (نک‍ : ابنحنبلی، 1(2) / 956). 5. مبادئ السالکین الی مقامات العارفین، رساله‎ای در کیفیت سلوک و تربیت آن (ظاهریه، 2 / 596- 598؛ نک‍ : GAL؛ همانجا)؛ 6. بیان فضل خیار الناس والکشف عن مکرالوسواس (فولرس، 278؛ نک‍ : GAL، همانجا)؛ 7. تنزیه الصدیق عن وصف الزندیق، که در 909 ق / 1503 م به رشتۀ تحریر درآمده است (ظاهریه، 1 / 328-330). بنا به گفتۀ غزی (1 / 273-274)، هنگامی که ابن‎میمون در 894 ق / 1489 م وارد دمشق شد، با انتقادات و خرده‎گیریهای شدیدی که بر آراء محیی‎الدین ابن‎عربی وارد می‎شد، مواجه گردید و او این کتاب را در دفاع از این عربی تألیف کرد و در آن اعتقاد کامل خود را به عقاید وی اظهار نمود. ظاهراً کتاب مذکور با آنچه در کتابخانۀ برلین با عنوان کتاب الرّد فی منکری الشیخ الاکبر (نک‍ : GAL, I / 582) محفوظ است و نیز با آنچه حاجی خلیفه با نام تنبیه الغبی فی تنزیه ابن‎عربی (1 / 488، 2 / 1835) ضبط کرده، یکی است. 

آثار یافت نشده

1. کشف الافادة فی حق السیادة (نک‍ : غزی، 1 / 273). حاجی‌خلیفه این اثر را با نام کشف الامارة فی حق السیارة ضبط کرده است (2 / 1488)؛ 2. تذکرة السالکین (غزی، همانجا)؛ 3. تذکرة المرید المنیب باخلاق اصحاب الحبیب (همانجا)؛ 4. تعظیم الشعائر من الصوامع والمساجد والمنابر (بغدادی، 1 / 297). 

مآخذ

 ابن‎حنبلی، محمد بن ابراهیم، درّالحبب، به کوشش محمود حمد فاخوری و یحیی زکریا عبّاره، دمشق، 1973 م؛ ابنطولون، محمد بن علی، مفاکهة ‎الخلان فی حوادث الزمان، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، 1381 ق / 1962 م؛ ابن‎عماد، عبدالحی ‎بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، موصل، 1395 ق / 1975 م؛ ازهریه، فهرست؛ بغدادی، ایضاح؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، 1406 ق / 1985 م؛ خدیویه، فهرست؛ زرکلی، اعلام؛ سید، خطی؛ طاش کوپری‎زاده، احمد بن مصطفی، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405 ق؛ ظاهریه، خطی (تصوف)؛ غزی، محمد بن محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945 م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ نبهانی، یوسف ‎بن اسماعیل، جامع کرامات‎ الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ نیز: 

Ahlwardt; De Slane; GAL; Goldziher, Ignaz, «ʿAlî b. Mejmûnal-Magribî und sein Sittenspiegel des östlichen Islam», ZDMG, Leipzig, 1874; Hitti, ph, K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Vollers, K., Katalog der islamischen, christlich-orientalischen, jüdischen und samaritanischen Handschriften …, Leipzig, 1975. 

عباس مصلائی‎پور