بابا رکن الدین، مقبره

بابا رُكْنُ‌الدّین، مَقْبَره، آرامگاه و تكیه‌ای در تخت فولاد اصفهان از آثار دورۀ ایلخانی. قدیم‌ترین اطلاع از این بنا مربوط به تعمیر آن در دورۀ صفویه به فرمان شاه عباس است (نك‍ : جابری انصاری، 326). بر این اساس و نیز برپایۀ شیوۀ ساخت بنا، می‌توان احداث آن را به دورۀ مغول، یعنی دورۀ زیستِ بابا ركن‌الدین مربوط دانست. همچنین باید اضافه كرد كه در برخی منابع گفته شده كه وی در تكیۀ منسوب به خود دفن گشته است و این نشانی است از وجود تكیه در زمان خود او (مهدوی، 153). اگرچه كتیبۀ بالای ایوان مدخل بقعه به فرمان شاه عباس (حك‍ 996- 1038 ق)، و تاریخ اتمام بنا در 1039 ق (در زمان شاه صفی) اشاره دارد (نك‍ : هنرفر، 494؛ قس: همایی، شش)، اما مشخص است كه گنبد آن، از نوع مرسوم در دورۀ ایلخانی است. باید افزود كه برخی از محققان معاصر نیز به این امر توجه داشته، و بنای بقعه را به این دوره متعلق دانسته‌اند (همو، دو؛ نیكزاد، «آثار ... »، 27). مقایسۀ این بنا و بقعه‌ای از دورۀ ایلخانی متعلق به باباقاسم (احداث: 741ق) در اصفهان (نك‍ : گدار، II(1)/ 38, 39) این نكته را آشكار می‌سازد كه ظاهر دو بنا دارای تشابهات فراوان است و این امر حاكی از همعصری ساخت آنها بوده است. 
آرامگاه این عارف نامدار در ساحل جنوبی زاینده‌رود، در گورستان «تخت فولاد» واقع شده كه با توجه به دیگر قبرهای تاریخ دار آن، مزار وی از قدمت بیشتری برخوردار است. در گذشته حتى پس از دورۀ صفویه با توجه به شهرت بابا ركن‌الدین این گورستان را «بابا ركن‌الدین» می‌نامیدند. دامنۀ این شهرت تا بدانجاست كه پل خواجو را نیز كه در معبر آن مقبره واقع شده، با همین نام می‌خواندند (شاردن، 180؛ مهدوی، همانجا). 
این ساختمان كه به گفتۀ پیرنیا (ص 143، 147) به شیوۀ «رازی» ساخته شده، دارای گنبد رُك با 12 تَرك است. قاعدۀ گنبد، كثیرالاضلاع منتظم 5 ضلعی است كه به شكل هرم بالا می‌آید و به یكی از اضلاع آن پیشخوانی اضافه شده است. محور اصلی آن با سمت قبله دقیقاً مطابقت دارد. ساقۀ گنبد نیز 10 ضلعی است و تناسب كامل ابعاد كلی و هر یك از جزئیات بنا، در مقایسه با مجموعۀ آن و نیز اصالت نقشۀ 5 ضلعی، حكایت از دقت در ساخت بنا دارد (هنرفر، همانجا؛ گدار، I(1)/ 127-128). 5 ایوان همسان بر گرداگرد محوطۀ زیر گنبد ساخته شده، و آرامگاه باباركن‌الدین داخل یكی از این ایوانهاست. بر روی قبر، سنگ بزرگی از مرمر، به طول تقریبی 2 متر و عرض 16/ 1 متر قرار دارد (هنرفر، همانجا). پوپ نیز بدون ذكر نام، به آرامگاهی در تخت فولاد اشاره می‌كند كه دارای گنبد مخروطی است (III/ 1217). 
لوحی سنگی با كتیبه‌ای به خط ثلث زیبا بر بالای مرقد نصب شده است. كتیبۀ سردر بقعه نیز به خط ثلث به رنگ سفید بر زمینۀ كاشی لاجوردی است (هنرفر، 495). به نوشتۀ همایی (ص چهار ـ پنج)، تركیب «كلب الفقرا» كه در متن آسیب دیدۀ كتیبۀ این سردر آمده، در واقع تصحیفِ «كتبه الفقیر» است (قس: هنرفر، همانجا). كاشیهایی كه درگذشته سقف را می‌پوشانده، آبی، سیاه و سفید، برزمینۀ آبی فیروزه‌ای بوده است (گدار، II(1)/ 125, 127). در حال حاضر دیگر از كاشیهای گزارش شده به وسیلۀ گدار اثری دیده نمی شود؛ تنها كاشیهای برجای مانده كتیبۀ زیبای پیشخوان ورودی و پوشش 4 ضلع، از 10 ضلعِ سقفِ هرمی شكل آن است (هنرفر، 494-495). 
تعمیرات این بنا، چنانكه گفته شد، نخستین بار به فرمان شاه عباس اول آغاز شده، و در اوایل سلطنت شاه صفی (1038-1052ق) به پایان رسیده است. در زمان شاه سلطان حسین صفوی نیز، با استناد به كتیبه‌ای متضمن قطعه شعری با ماده تاریخ 1112 ق، تعمیراتی صورت گرفته است. این كتیبه بر دیوار گچ‌كاری شدۀ یكی از اتاقهای مجاور مقبره (به نام چله‌خانه) به خط خوش نستعلیق نوشته شده است (نك‍ : همایی، شش). 
براساس نوشته‌ای به خط نستعلیق، شخصی به نام میرزا محمدنصیر بایزیدی بسطامی در 1200 ق، نیز آن را تعمیر كرده است؛ این نوشته روی سنگی بر دیوار سمت غربی ایوان مدخل در زیر كتیبۀ شاه عباس قرار دارد. همچنین حاج میرزا سلیمان خان ركن‌الملك شیرازی (د 1331 ق) كه مدتی نایب‌الحكومۀ اصفهان بوده است، و نیز پس از وی چراغعلی خان سراج‌الملك در زمان حكومت خود به تعمیر این بقعه پرداخته‌اند (همایی، هفت ـ هشت؛ هنرفر، 499-500). این بنا در 1329 ش از سوی ادارۀ باستان‌شناسی مرمت گردیده است (نیكزاد، فهرست ... ، 195؛ نیز نك‍ : مشكٰوتی، 53). 

مآخذ

پیرنیا، محمدكریم، شیوه‌های معماری ایرانی، تهران، 1369 ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، تهران، 1321 ش؛ شاردن، ژان، سفرنامه، بخش اصفهان، ترجمۀ حسین عریضی، تهران 1362 ش؛ مشكٰوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مهدوی، مصلح‌الدین، تذكرة القبور، اصفهان، كتابخانۀ ثقفی؛ نیكزاد امیرحسینی، كریم، «آثار تاریخی ایران»، هلال، كراچی، 1959 م، ج 7، شم‍ 2؛ همو، فهرست تاریخچۀ مصور ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان، 1335 ش؛ همایی، جلال‌الدین، «بابا ركن‌الدین شیرازی ... »، نصوص الخصوص فی ترجمۀ الفصوص، تهران، 1359ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی ایران، اصفهان، 1344 ش؛ نیز: 

Godard, A., Athār -é Irān, Haarlem, 1937; Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1967.
مهبانو علیزاده