اینانج

اینانْج، حسام‌الدین سنقر (مق‍ 564 یا 565 ق/ 1169 یا 1170 م)، حاكم ری و از امرای قدرتمند اواخر دورۀ سلجوقی. وی از غلامان سلطان سنجر سلجوقی (حك‍ 511-552 ق) و از دلاوران مشهور سپاه او بود (ابن اثیر، 11/ 184؛ ابن اسفندیار، 92). چون سنجر از غزان شكست خورد، اینانج به ری گریخت و بر آن ولایت چیره شد و به اطاعت سلطان محمد بن محمود سلجوقی فرمانروای همدان و اصفهان گردن نهاد (ابن اثیر، همانجا؛ ظهیرالدین، 67). 
پس از مرگ سلطان محمد در 554ق/ 1159م اینانج بر نواحی مجاور ری نیز مستولی شد و نیرویش چنان فزونی گرفت كه به گفتۀ بنداری (ص 262-263)، امرای سلجوقی از او خواستند كه یكی از شاهزادگان را به پادشاهی بنشاند. اندكی بعد (555 ق) به پایمردی اینانج و حمایت خلیفۀ عباسی، سلیمان شاه، عموی سلطان محمد بر تخت نشست (ظهیرالدین، 76؛ نیز نك‍ : قمی، 183). چون اینانج به ری بازگشت، سلیمان شاه چنان در خوشگذرانی فرو رفت كه امرای سلجوقی به رهبری شرف‌الدین گردبازو 7 ماه بعد او را سرنگون كردند. پس از آن شمس‌الدین ایلدگز، از امرای معروف سلجوقی كه چندی بعد، سلسلۀ اتابكان آذربایجان (ه‍ م) را بنیاد نهاد، پسر خواندۀ خود شاهزاده ارسلان بن طغرل را به همدان آورد و بر تخت سلطنت نشاند (بنداری، 271؛ ظهیرالدین، همانجا؛ راوندی، 277- 279؛ حسینی، 257- 258). اینانج نیز خود را مطیع ایلدگز خواند، ولی در نهان با امرای دیگر بر ضد او به كار پرداخت. اینان محمد بن طغرل را به سلطنت شناختند و ارسلان و ایلدگز نیز به جنگ آمدند و اینانج و یارانش را بشكستند (555 یا 556 ق) و به ری گریزاندند (بنداری، 271-273؛ نیز نك‍ : بازورث، 177-178). 
اینانج سپس از ری به طبرستان نزد پادشاه باوندی، ملك علاءالدوله شرف‌الملوك حسن بن رستم (نك‍ : ه‍ د، آل باوند)، و از آنجا به گرگان نزد خواجه تاش مؤید ای ابه رفت و با یاری سپاهی كه ایشان به او داده بودند، آهنگ ری كرد (ابن اسفندیار، 109-110). ارسلان وایلدگز نیز در اوایل سال 561 ق/ 1166 م راهی ری شدند. سفیران اینانج و شاه مازندران در دولاب ری به حضور ارسلان رسیدند و ارسلان موافقت كرد كه اینانج فقط در امارت ری باقی بماند و گلپایگان و ساوه را از او بازگرفت. 
اینانج در زمستان 563 ق/ 1168م بار دیگر آهنگ ری كرد و بر آنجا چیره شد. از آن سو ارسلان و ایلدگز نیز در 564 ق به ری شتافتند. پس از جنگی سخت سرانجام اینانج به صلح راضی شد و امان خواست؛ اما روز بعد كه قرار بود نمایندگان دو طرف برای صلح دیدار كنند، اینانج را در خیمه گاه خود كشته یافتند (ظهیرالدین، 78-81؛ راوندی، 296). گفته‌اند كه اینانج با دسیسۀ وزیر خود، سعدالدین اَشل كه نهانی به شمس‌الدین ایلدگز پیوسته بود، به قتل رسید (برای شرح این ماجرا، نك‍ : حسینی، 264-267؛ بنداری، 277). پیكر او را بر دامنۀ كوه طبرك ــ نقاره خانۀ فعلی در دو كیلومتری كوه بی‌بی شهربانو ــ به خاك سپردند (ابن اسفندیار، 111-112؛ دربارۀ طبرك، نك‍ : كریمان، 467-470). 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320ش؛ بنداری اصفهانی، فتح، زبدة النصرة، مختصر تاریخ آل سلجوق عمادالدین كاتب، بیروت، 1400 ق/ 1980 م؛ حسینی، علی، زبدة التواریخ، به كوشش محمد نورالدین، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به كوشش محمد اقبال، تهران، 1333 ش؛ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، 1332ش؛ قمی، نجم‌الدین، تاریخ الوزراء، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1363 ش؛ كریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1354ش؛ نیز: 

Bosworth, C. E., «The Political and Dynastic History of the Iranian World», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1968, vol. V. 
ابوالفضل خطیبی