ایله

اَيْله، از شهرها و بنادر باستانی فلسطين و از مراكز مهم تلاقی راههای تجاری عراق و مصر و شام و عربستان در قرون اوليۀ اسلامی. اين نام در منابع كهن به صورتهای اَيْلَنه و اَيْلَنَن (استرابن، VII/313؛ يوزفوس، 659؛ پاولی، I/1008) آمده است. برخی محققان ايلوت و ايلت مذكور در عهد عتيق را (اول پادشاهان، 26:9؛ دوم پادشاهان، 22:14) همان ايله دانسته، و با عصيون جابر در غرب آن يكی به شمار آورده‌اند (EI2, I/783؛ نيز گلوك، 2) و برخی ايله را نام كهن عقبه شمرده‌اند («راهنمای ... »، 245؛ اسميث، 356؛ WNGD, 62؛ قس: آلْت، 268). در منابع اسلامی اين شهر و اطراف آن را ايله و ناحيۀ ايله خوانده (ابن خردادبه، 81؛ اصطخری، 16؛ اشكال العالم، 39؛ ياقوت، 1/422؛ ابوعبيد، 4/1143)، و خليج عقبه را هم خليج ايله گفته‌اند (مثلاً نک‍ : حدودالعالم، 55؛ قس: جودائيكا، VI/567-568: مسلمانان ايله را پس از فتح، عقبه خوانده‌اند). 
در عهد عتيق از اين شهر به عنوان شهر اصلی سرزمين ادوم كه به دست داوود و سليمان نبی فتح شد، سخن رفته است (دوم سموئيل، 14:8؛ اول تواريخ ايام، 18: 13؛ دوم تواريخ ايام، 8: 17؛ اول پادشاهان، 9: 26؛ اسميث، 191؛ هاكس، 142؛ قس: فرانک، 244؛ زلين، 123). ايله از 274 تا 31ق‌م در دست حاكمان يونانی مصر بود و كانون ارتباطی راههای تجاری نبطيان به شمار می‌رفت (كونن، 401-402؛ كارمُن، 226) و معادن مسِ آنجا از روزگار باستان مورد بهره‌برداری بوده است (مزار، 8, 285). پس از پايان حاكميت نبطيان بر ايله در 106 م، روميان بر آنجا مستولی شدند و ترايان امپراتور روم جاده‌ای از بصرا تا ايله احداث كرد كه به راهی كه از پترا می‌آمد، متصل شد و تا ساحل مديترانه امتداد يافت (كونن، 120؛ «باستان‌شناسی»، 36). بدين‌سان مهم‌ترين راههای باستانی ايله، راههای متصل به دمشق، غزه و نيز جاده‌ای بود كه اين شهر بندری را از طريق شبه جزيرۀ سينا به مصر متصل می‌ساخت (اسميث، 368). 
نخستين ارتباط ايله با مسلمانان در 9ق اتفاق افتاد. در اين سال وقتی پيامبر اسلام (ص) در تبوك بود، يوحنا بن رؤبه اسقف ايله به نزد پيامبر رفت و صلح خواست و بدان شرط كه جزيه دهند و عبور مسلمانان را از شهر تسهيل كنند، عهدنامۀ صلح منعقد شد (بلاذری، 59؛ مسعودی، 272). 
ايله لااقل تا اواسط سدۀ 4ق به عنوان كانون اتصال راههای تجاری باقی ماند، تا جايی كه تمامی راههای زمينی از عراق، مصر و شام به مدينه در آنجا به يكديگر می‌پيوست (اصطخری، 29؛ يعقوبی، 90) و به‌ويژه راه حجاج مصر از اين شهر می‌گذشت (همانجا؛ ابوالفدا، 87). 

شهر ايله در دورۀ جنگهای صليبی به واسطۀ درگيريهای مداوم صدمات فراوانی ديد. در 510 ق/1116م بالدوين اول اين شهر را تصرف كرد و به قلمرو اميرنشين كَرَك منضم ساخت (EI2، همانجا؛ جودائيكا، VI/568) و اين امير مسيحی با تسلط بر ايله به تحديد تجارت مسلمانان و سفر حجاج پرداخت (ابن اثير، 11/490؛ جودائيكا، نيز «راهنمای»، همانجاها). 
در 565 ق/1170 م صلاح‌الدين ايله را از صليبيون باز پس گرفت و آن را به مصر منضم ساخت (همانجاها) و از آن پس اين ناحيه جزو نواحی مصر به شمار می‌آمد (قزوينی، 263)، تا جايی كه حمدالله مستوفی آن را از شهرهای مشهور مصر خوانده است (ص 272). در سدۀ 8 ق ايله شهر كوچكی بود كه تنها «برجی» از آن برجای مانده بود (ابوالفدا، همانجا) و از كوره‌های مخروبۀ مصر به شمار می‌رفت (سيوطی، 1/ 28). به گفتۀ ابوالفدا ايله قلعۀ ديگری در دريا داشت كه در زمان او متروك مانده، و حاكم آن به قلعۀ واقع در ساحل نقل مكان كرده بود (همانجا). 
ايله از 1335 تا 1343 ق/1917 تا 1925 م جزئی از سرزمين حجاز به شمار می‌آمد، اما از آن پس به اردن منضم شد و سرانجام (طی نوامبر 1956 تا ژانويۀ 1957 م/آبان تا دی 1335) به اشغال اسرائيل درآمد (WNGD، همانجا). ويرانه‌های اين شهر باستانی در گوشۀ غربی خليج عقبه و در يك كيلومتری شمال محل فعلی بندر عقبه (اردن) قرار دارد (آلت، 268؛ فرانک، همانجا). در اين محل آثاری از دوره‌های مختلف تاريخی برجای مانده است. 

مآخذ

ابن اثير، الكامل؛ ابن خردادبه، عبيدالله، المسالك و الممالك، بغداد، 1988 م؛ ابوعبيد بكری، عبدالله، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفى سقا، بيروت، 1983م؛ ابوالفدا، تقويم البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاريس، 1840م؛ اشكال العالم، منسوب به ابوالقاسم جيهانی، ترجمۀ علی بن عبدالسلام كاتب، به كوشش فيروز منصوری، مشهد، 1368 ش؛ اصطخری، ابراهيم، مسالك و ممالك، ترجمۀ كهن فارسی، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1347 ش؛  بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ليدن، 1866 م؛ حدودالعالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، ليدن، 1913 م؛ سيوطی، حسن المحاضرة، قاهره، 1967 م؛ عهد عتيق؛ قزوينی، زكريا، آثار البلاد، بيروت، 1984 م؛ مسعودی، علی، التنبيه و الاشراف، ليدن، 1893 م؛ هاكس، جيمز، قاموس كتاب مقدس، تهران، 1349 ش؛ ياقوت، بلدان؛ يعقوبی، احمد، البلدان، بيروت، 1988 م؛ نيز: 

Alt, D. A. «Die Meilenzählung an der römischen Strasse Antiochia-Ptolemais», Zeitschrift des deutschen palästina -Vereins, Leipzig, 1972, vol. LI; Archaeology, Jerusalem, 1970; EI2; Frank, F., «Aus der ʿAraba», Zeitschrift des deutschen palästina -Vereins, Leipzig, 1934, vol. LVII; Gluck, N., The River Jordan, New York, 1968; Josephus, Jewish Antiquities, tr. H. St. J. Thackeray and R. Marcus, London, 1971; Judaica; Karmon, Y., Israel (A Regional Geography), London, 1971; Kuhnen, H-P., Palästina in griechisch -römischer Zeit, München, 1990; Mazar, A., Archaeology of the Land of the Bible, New York, 1992; The Middle East Intelligence Handbooks, 1943-1946, Palestine and Transjordan, London,1987; Pauly; Selin, E., «Zur Lage von Ezion-Geber», Zeitschrift des deutschen palästina-Vereins, Leipzig, 1936, vol. LIX; Smith, G. A., The Historical Geography of the Holy Land, London, 1974; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1976; WNGD. 
عباس سعيدی