ایلام

ايلام، استان، شهرستان و شهری در غرب ايران. 

استان ايلام

اين استان با 150‘20كمـ2 وسعت (2/ 1٪مساحت كل كشور) ميان °31 و ´58 تا °34 و ´15 عرض شمالی و °45 و ´24 تا °48 و ´10 طول شرقی، در غرب كشور واقع شده است. استان ايلام از جنوب با خوزستان، از شرق با لرستان، و از شمال با كرمانشاه همسايه است و از سمت غرب 425 كمـ مرز مشترك با كشور عراق دارد ( آمارنامه ... ، 1؛ اطلس ...، 87). 

اوضاع طبيعی

استان ايلام را از نظر طبيعی به دو قسمت مشخص شمال شرقی و جنوب غربی می‌توان تقسيم كرد كه قسمت اول را كوهستانهایمرتفع و بخش دوم را دشتهایگرمسيری هموارمی پوشاند. از لحاظ ناهمواری، نيمۀ شمال شرقی استان را رشته‌های موازی و مرتفع غرب زاگرس در برگرفته كه امتداد آنها مانند ديگر رشته‌های زاگرس از شمال غربی به جنوب شرقی است و ارتباط شهرها را با مركز استان دشوار می‌سازد. 
 مهم‌ترين رشته كوههای ايلام اينهاست: 1. كبيركوه كه مانند ديوار بلندی به طول 260 كمـ به موازات ساحل راست رودخانۀ سيمره كشيده شده است و بلندترين قلۀ آن 062‘3 متر ارتفاع دارد. همين رشته كوه در گذشته اين منطقۀ كوهستانی را به دو قسمت پيشكوه و پشتكوه تقسيم می‌كرد كه قسمت اخير تمام استان ايلام امروز را شامل می‌شود ( آمارنامه، همانجا؛ افشار، 313؛ جغرافيا ... ، 1/ 353). 2. ديناركوه كه از رشته‌های فرعی كبيركوه به شمار می‌آيد و ارتفاع آن تا 600‘2 متر می‌رسد، ميان آبدانان و دهلران قرار گرفته است. 3. كوههای نخجير، سياه كوه، سرخ كوه و حمرين كوه كه از ديگر شاخه‌های كبيركوه شمرده می‌شوند ( آمارنامه، همانجا). 
در نيمۀ جنوب غربی ايلام دشتهای گرمسيری منطقۀ مهران ـ دهلران قرار دارند كه از عمده‌ترين آنها دشتهای ايلام، ايوان، شيروان ـ چرداول، هليلان، و در مغرب استان دشتهای صالح‌آباد، مهران، محسن‌آباد، نصيريان، دهلران، موسيان و عباس‌آباد را می‌توان نام برد. تمام اين دشتها از آبرفتها و رسوبات رودخانه‌ها تشكيل شده است كه دارای خاكهای عميق و حاصل‌خيزند و به واسطۀ دسترسی به آبهای سطحی استان، شهركها و آباديهای پرجمعيتی را در خود جای داده‌اند ( جغرافيا، 1/ 354-355). 
در استان ايلام رودخانه‌های متعددی جريان دارند كه بيشتر از كبيركوه سرچشمه می‌گيرند. اين رودخانه‌ها را به دو بخش مشخص می‌توان تقسيم كرد: اول آنهايی كه از خط الرأس كوهها سرچشمه گرفته، به سمت شرق جريان می‌يابند و عموماً به رود بزرگ سيمره يا كرخه می‌ريزند كه از آن جمله‌اند: رودهای چرداول، سراب كلان و سراب زنجيره؛ دوم آنها كه به سمت غرب در شيب عمومی منطقه جريان يافته، وارد خاك عراق می‌شوند. مهم‌ترين اين رودخانه‌ها عبارتند از كنجان چم، گاوی، چنگوله، ميمه وگدارخوش تلخاب ( فرهنگ ... ، 4). 
آب و هوای استان ايلام معتدل و نيمه مرطوب است (همانجا) كه به دو قسمت مشخص بر اساس تقسيم‌بندی طبيعی منقسم می‌گردد: در نيمۀ شمال شرقی گرم و معتدل، ولی زمستانها بسيار سرد و بيشتر نزولات آن به صورت برف است؛ در حالی كه در نيمۀ جنوب شرقی تابستانها بسيار گرم و سوزان و دورۀ آن طولانی است. 
كوهستانی بودن منطقه و تنوع آب و هوا مخصوصاً باران نسبتاً كافی، بيشتر ارتفاعات استان ايلام را مانند استانهای مجاور، تحت پوشش عظيم جنگل قرار داده است. در قسمتهای مرتفع شمالی استان، جنگلها پوشيده از انواع بلوط، پسته، بنۀ كوهی، زالزالك، بادام كوهی، زبان گنجشك، انجير، ارغوان، گيلاس وحشی و جز آنهاست. در رشته‌های دينار كه حدفاصل ميان مرتفعات كبيركوه و دشتهای گرمسيری به شمار می‌آيند، نيز جنگلهای پراكنده از گونه‌های پيش گفته همراه با مراتع غنی وجود دارد كه در آنها بجز محصولات جنگلی انواع نباتات و گياهان دارويی از جمله مورد، گل گاوزبان، گل آرونه و گون به مقادير بسيار به دست می‌آيد (همان، 6). 

تقسيمات

ايلام سابقۀ تاريخی بسيار كهن دارد و جزو قديم‌ترين مناطق تاريخی ايران به شمار می‌رود و به گفتۀ باستان‌شناسان در حدود 000‘4 سال ق‌م نخستين حكومت در ناحيه‌ای كه خوزستان، لرستان، پشتكوه و بختياری امروز را در بر می‌گرفته، تشكيل گرديده است و آنچه امروز ايلام خوانده می‌شود، بخشی از اين حكومت بوده است ( جغرافيا، 1/ 359). اين ايالت در زمان تسلط اردشير بابكان «ماسبذان» ناميده می‌شد ( فرهنگ، 7). در برخی از كتابهای جغرافيا اين ناحيه به مناسبت رود «سيروان» كه در آن جاری بوده، «سيروان» نيز ناميده شده است، ولی بعدها آنجا را «خاك والی» يا پشتكوه، و حاكم‌نشين آن را حسين‌آباد می‌ناميدند (بهار، 269). آخرين والی پشتكوه در 1309 ش توسط رضاشاه سركوب گرديد و پس از آن قصبۀ حسين‌آباد به ايلام تغيير نام يافت و كم‌كم به سبب اجرای سياست تخته قاپو كردن عشاير توسعه يافت و طولی نک‍شيد كه به صورت شهری درآمد كه نام آن بر ناحيۀ بزرگ‌تری اطلاق گرديد. اين ناحيه تا 1352 ش به صورت فرمانداری كل اداره می‌شد و سپس به صورت استان درآمد (شاملويی، 115). از آن تاريخ تاكنون تغييراتی از نظر تقسيمات كشوری در اين استان به وجود آمده است. 

جمعيت

در 1375 ش از 886‘487 نفر جمعيت استان ايلام، 275‘249 نفر مرد و 611‘238 نفر زن بوده‌اند (نسبت 104 به 100) (نک‍ : سرشماری عمومی ... ، شانزده). 

زندگی عشايری

مقتضيات طبيعی استان ايلام و از جمله وجود كوههای مرتفع و پرآب در مجاورت جلگه‌ها و دشتهای گرم و نيمه‌خشك، ولی حاصل‌خيز در روزگاران بسيار قديم نوع معيشت خاصی را در اين سرزمين به وجود آورده كه به زندگی عشايری و ايلاتی معروف شده است. عادت بر اين شده است كه عشاير و ايلات در فصل تابستان به نواحی كوهستانی و خنکِ نيمۀ شمال شرقی كوچ می‌كنند و بر عكس در زمستان به جلگه‌های نيمۀ جنوب غربی باز می‌گردند و اين رسم و راهی است كه ساكنان ايلام قرنها با آن خوگرفته، و فرهنگی به وجود آورده‌اند كه با نظام و فرهنگ شهرنشينی تفاوت فراوان دارد. عشاير استان از 3 نژاد كرد، لر و عرب تركيب شده‌اند و به زبانهای كردی، لری و عربی سخن می‌گويند و بيشتر آنها شيعه‌اند ( جغرافيا، 1/ 370). 
در يك سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی كه از عشاير كوچنده در 1366ش به عمل آمده، شمار آنها برحسب دورۀ استقرار چنين برآورد شده است ( سرشماری اجتماعی ... ، 1): 
دورۀ استقرار    ايل    طايفۀ مستقل    خانوار    جمعيت
ييلاقی            11         14       572‘8    982‘62
قشلاقی          20         16      029‘10    294‘ 73

آموزش عالی

در استان ايلام 3 موسسۀ آموزش عالی وجود دارد كه در سطح كارشناسی و كاردانی و دوره‌های روزانه و شبانه دانشجو می‌پذيرد. مهم‌ترين اينها دانشگاه ايلام است كه در سال تحصيلی 1377- 1378 ش در دورۀ روزانه 565‘2 نفر و در دورۀ شبانه 995 دانشجو داشته است كه در 7 دانشكده و دو آموزشكده در 24 رشتۀ آموزشی دانشگاهی سرگرم تحصيل بوده‌اند. پس از آن شاخۀ دانشگاه پيام نور با 152‘2 دانشجو در 8 رشتۀ تحصيلی و سرانجام مركز آموزش مديريت دولتی با 458 دانشجو در 3 رشتۀ تحصيلی در شهر ايلام فعاليت دارند ( آمارنامه، 78-91). 

كشاورزی و دامداری

حدود سه پنجم از وسعت استان ايلام را كوهستانهای شمال شرقی تشكيل می‌دهد كه در تمامی اين ناحيه زمينهای كشاورزی به كوهپايه‌های سنگلاخی، دشتهای كم وسعت ناهموار و حواشی رودخانه‌ها و چشمه‌سارها محدود می‌شود و علاوه بر اين، زراعت در زمينهايی صورت می‌گيرد كه قبلاً جنگل يا مرتع طبيعی بوده، ولی امروزه به وسيلۀ عشاير به زمين زراعی مبدل گرديده است. در اين بخش از استان، روشهای كشاورزی، قديمی و سنتی است كه محصول آن از حدود خودكفايی فراتر نمی‌رود. در واحدهای بزرگ كشاورزی، در جلگه‌های پست و وسيع نيمۀ جنوب غربی از ماشين‌آلات و وسايل مكانيكی استفاده می‌شود و آب رودخانه‌ها از طريق سدبندی و كانال كشی و احياناً از طريق تلمبه‌ها به مزارع می‌رسد. در هر حال، از اراضی مزروعی به دو صورت ديم و آبی بهره‌برداری می شود ( جغرافيا، 1/ 375). 
مهم‌ترين محصول كشاورزی استان، غلات است ( 479‘330 تن) و اقلام ديگر قابل ذكر در فهرست محصولات كشاورزی ايلام عبارتند از نخود (800‘4 تن)، كنجد و سويا (257 تن)، هندوانه (874‘53 تن)، طالبی و گرمك (968‘36 تن)، سيب زمينی (799 تن)، خيار (042‘65 تن)، و پياز (791‘9 تن) كه بيشتر آنها به خارج استان صادر می‌گردد ( آمارنامه، 183-186). 
دامداری سنتی و نگاهداری احشام و اغنام بومی قرنها در منطقه متداول بوده است و دامداران محلی به موازات فعاليتهای كشاورزی به دام پروری نيز می‌پردازند. در 1377 ش در سطح استان جمعاً 641‘350‘1 رأس گوسفند و بره، 493‘828 رأس بز و بزغاله و 173‘63 رأس گاو و گوساله وجود داشته است (همان، 225). در همان سال در سطح استان 33 واحد گاوداری صنعتی با ظرفيت 160‘1 رأس و تنها يك واحد گوسفندداری صنعتی با ظرفيت 500 رأس موجود بوده است (همان، 216-217). در 1377ش در سطح استان 12 مركز پرورش مرغ تخم‌گذار با ظرفيت 305 هزار قطعه وجود داشته، و در همان سال ميزان توليد گوشت مرغ 894‘10 تن بوده است (همان، 220، 221). 
پرورش زنبور و توليد عسل هم ازجمله فعاليتهای مردم ايلام است كه در 1377ش در سطح استان 900‘15 كندوی جديد داشته‌اند (همان، 224). 

معدن و صنعت

شناسايی قطعی دربارۀ كم و كيف ذخاير معدنی استان تاكنون به طور جدی به عمل نيامده است، ولی قرار داشتن استان در منطقۀ آهكهای آسماری و همچنين نشانه‌های طبيعی، وجود ذخاير معدنی و نفتی را نويد می‌دهد. در حال حاضر 26 معدن از انواع سنگها در شهرستانهای استان وجود دارد. از ميان معادن فعال 8 واحد در شيروان و چرداول، 7 واحد در مهران و 5 واحد در ايوان قرار دارد. با توجه به فراوانی مواد اوليه مخصوصاً پشم، صنايع‌دستی در ميان دامداران عشاير رايج است و توليداتی نظير قالی، قاليچه، جاجيم، خورجين، سياه چادر، طناب، نمد و گيوه را شامل می‌شود كه از دقت و ظرافت خاصی برخوردارند (همان، 236؛ جغرافيا، 1/ 381). 

 راه و حمل و نقل

يكی از مشكلات بزرگ اين استان درگذشته‌ها كه نتيجۀ مستقيم كوهستانی بودن قسمت اعظم وسعت خاك آن بوده، فقدان راههای ارتباطی بوده است كه آن را تا حدی دور از طرحهای توسعه‌ای كشوری نگاه داشته، ولی در دهه‌های اخير برای رفع اين اشكال كوششهايی به عمل آمده است (برای وضع راههای استان، نک‍ : آمارنامه، 326- 328). 
در استان ايلام يك فرودگاه درجۀ 2 در 8 كيلومتری مركز استان وجود دارد كه در 1377ش با 250 پرواز سالانه، 618‘5 مسافر را جابه جا كرده است (همان، 332). 

شهرستان ايلام

اين شهرستان در گوشۀ شمال غربی استان ايلام قرار دارد كه از شمال به شهرستان ايوان و از شرق به شيروان و چرداول، از جنوب به مهران، و از غرب به كشور عراق محدود است (نک‍ : نقشۀ تقسيمات). وسعـت اين شهرستـان 165‘2 كمـ2 و جمعيت آن در 1375ش، 655‘165 نفر، يعنی پرجمعيت‌ترين شهرستان استان بوده است ( آمارنامه، 12). در نيمۀ غربی اين شهرستان رودخانه‌هايی با شاخه‌های فراوان وجود دارد و از آن جمله می‌توان رودهای تلخ آب، گدارخوش و چم خوش را نام برد كه به ترتيب از شمال به جنوب، آباديهای منطقه را سيراب می‌سازند (نک‍ : نقشۀ طبيعی). 

شهر ايلام

اين شهر در °33 و ´38 عرض شمالی و °46 و ´25 طول شرقی، در ارتفاع 440‘1 متری از سطح دريا قرار دارد (پاپلی، 78). شهر ايلام با اينک‍ه در دشت ايلام قرار گرفته، از همه طرف به وسيلۀ كوههای منفردی احاطه شده است. مهم‌ترين رودخانه‌ای كه مركز استان را سيراب می‌كند، رود گدارخوش است كه از دامنه‌های غربی كبيركوه سرچشمه گرفته، پس از آنک‍ه شاخه‌های چندی از دو طرف دريافت می‌كند، به خاك عراق می‌ريزد ( فرهنگ، 6). 
شهر ايلام تا خرداد 1315، روستای كم اهميتی به نام حسين‌آباد پشتكوه بوده است (سعيديان، 9)، ولی پس از آنکه مركزيتی يافته، روزبه‌روز بر وسعت و اهميت و جمعيت آن افزوده شده است. جمعيت اين شهر كه در 1335 ش، 346‘8 نفر بود، در 1375 ش، به 346‘126 نفر افزايش يافت ( سالنامه ... ، 45). 
بيشتر وزارتخانه‌ها، سازمانها، نهادها، بانک‍ها و شركتهای بازرگانی مهم كشور در ايلام، شعبه و نمايندگی دارند. در نقشۀ جهانگردی استان و شهر ايلام حدود 70 واحد اداری، 14 مركز درمانی و بهداشتی، 8 مركز بزرگ بانک‍ی، 16 مسجد و حسينيه، حدود 60 مركز آموزشی و فرهنگی در سطوح مختلف، 10 مهمانخانۀ كوچك و بزرگ، 7 كتاب‌فروشی عمده، 2 استاديوم و 3 باشگاه ورزشی، و سرانجام، 7 پايانه و مركز تعاونی مسافربری نام برده شده است. 

مآخذ

آمارنامۀ استان ايلام (1377 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان ايلام، تهران، 1378 ش؛ اطلس كامل گيتاشناسی، تهران، 1364 ش؛ افشارسيستانی، ايرج، مقدمه‌ای بر شناخت ايلها، چادرنشينان و طوايف عشايری ايران، تهران، 1368 ش؛ بهار، محمدتقی، بهار و ادب فارسی، به كوشش محمد گلبن، تهران، 1355 ش؛ پاپلی يزدی، محمدحسين، فرهنگ آباديها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ جغرافيای كامل ايران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ سالنامۀ آماری كشور (1375ش)، مركز آمار ايران، تهران، 1376ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشاير كوچنده (1366 ش)، نتايج تفصيلی، استان ايلام، مركز آمار ايران، تهران، 1369 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375 ش)، نتايج تفصيلی، استان ايلام، مركز آمار ايران، تهران، 1376 ش؛ سعيديان، عبدالحسين، دائرةالمعارف سرزمين و مردم ايران، تهران، 1360 ش؛ شاملويی، حبيب‌الله، جغرافيای كامل جهان، تهران، 1367 ش؛ فرهنگ جغرافيايی آباديهای كشور (ايلام)، سازمان جغرافيايی نيروهای مسلح، تهران، 1372 ش، ج 56؛ نقشۀ تقسيمات كشوری، گيتاشناسی، شم‍ 105؛ نقشۀ طبيعی استان ايلام، گيتاشناسی، شم‍ 207. 

محمدحسن گنجی