ایشیک آقاسی

ايشيكْ آقاسی، عنوانی برای رئيس تشريفات در دربارهای سلاطين متأخر ترك. در عصر صفويه كه اختيارات و نفوذ رئيس تشريفات افزايش يافت، اين منصب را «ايشيك آقاسی باشی» ناميدند (نک‍ : قزوينی، 1/ 152؛ مستوفی، 1/ 409). 
سابقۀ كاربرد اين عنوان، برخلاف نظر برخی از نويسندگان (نک‍ : EI2)، به روزگار آق قويونلو می‌رسد (فضل‌الله، 79؛ هينتس، 105) و در عصر اول صفوی نيز به اين منصب بارها اشاره شده است ( عالم‌آرا ... ، 293؛ محمدمعصوم، 148، 149، جم‍ ؛ استرابادی، 58، 78، جم‍‌ ). در دربار گوركانيان هند نيز كه سازمان اداری و ديوانيشان اساساً ايرانی بود، اين منصب و عنوان وجود داشته است (ابوالفضل، 3/ 403؛ خواندمير، 76). هامر پورگشتال نيز از عنوان ايشيك آقاسی باشی در دربار عثمانيان ياد كرده است (1/ 393، 2/ 1579). در آغاز دورۀ نادری منصب ايشيك آقاسی باشی از ميان رفت (محمدكاظم، 2/ 457)، ولی گويا بعداً دوباره احيا شد (همو، 2/ 473، 519، 552، 611، 3/ 906). در عصر زنديه ايشيك آقاسی باشی از وزرا و اركان دولت به شمار می‌رفت (ابوالحسن مستوفی، 578، 586؛ موسوی، 91). در دورۀ قاجار ايشيك آقاسی‌باشی، رياست تشريفات و انتظامات دربار را در دست داشت و همواره ملازم شاه بود و سفيران خارجی را بار می‌داد (اعتضادالسلطنه، 113؛ خورموجی، 149؛ دروويل، 195؛ بن‌تان، 68). 
منصب ايشيك آقاسی‌باشی حرم را نيز معمولاً به كهن‌سال‌ترين خدمتگزاران دربار می‌دادند. مهم‌ترين وظيفۀ او حفاظت از حرم، و نيز رسيدگی به مخارج آن، پيشكشها و نذرها و معاملات بود (ميرزا رفيعا، 72؛ قس: محمدمعصوم، 74). 

مآخذ

ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به كوشش غلامرضا طباطبايی مجد، تهران، 1369ش؛ ابوالفضل علامی، اكبرنامه، به كوشش مولوی عبدالرحيم، كلكته، 1886 م؛ استرابادی، حسن، تاريخ سلطانی، از شيخ صفی تا شاه صفی، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1364 ش؛ اعتضادالسلطنه، عليقلی ميرزا، اكسير التواريخ، به كوشش جمشيد كيانفر، تهران، 1370ش؛ بن‌تان، آوگوست، سفرنامه، ترجمۀ منصورۀ اتحاديه، تهران، 1354 ش؛ خواندمير، اميرمحمود، تاريخ شاه اسماعيل و شاه طهماسب صفوی ( ذيل حبيب السير)، به كوشش محمدعلی جراحی، تهران، 1370ش؛ خورموجی، محمدجعفر، حقايق الاخبار ناصری، به كوشش حسين خديو جم، تهران، 1344 ش؛ دروويل، گاسپار، سفرنامه، ترجمۀ جواد محيی، تهران، 1348ش؛ عالم‌آرای شاه اسماعيل، به كوشش اصغر منتظر صاحب، تهران، 1349ش؛ قزوينی، محمد، يادداشتها، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1337 ش؛ محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، به كوشش محمدامين رياحی، تهران، 1364 ش؛ محمدمعصوم اصفهانی، خلاصة السير، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1368ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من يا تاريخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاريه، تهران، 1343؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاريخ گيتی گشا، به كوشش سعيد نفيسی، تهران، 1363ش؛ ميرزا رفيعا، دستور الملوك، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1332 ش؛ هامر پورگشتال، يوزف، تاريخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ ميرزا زكی علی‌آبادی، به كوشش جمشيد كيانفر، تهران، 1367 ش؛ هينتس، والتر، تشكيل دولت ملی در ايران، ترجمۀ كيكاووس جهانداری، تهران، 1346 ش؛ نيز: 

EI2; Faḍlullāh b. Rūzbihān Khunjī, Tārīkh-iʿĀlam-Arā-yi Amīnī (Persia in A.D. 1478-1490), tr. V. Minorsky, London, 1957. 
ناديا برگ‌نيسی