ایرتیش

ايرْتيش، رودی در سيبری غربی و شرق جمهوری قزاقستان. اين رود را در زبان مغولی ارچيس و ارتسيس می‌نامند ( بروكهاوس). در يكی از كتيبه‌های اورخون متعلق به سدۀ 2 ق/ 8 م از اين رود ياد شده است (بارتولد، 435). در متون اسلامی نيز نام اين رود با ضبطهای گوناگون آمده است (نک‍ : مسعودی، 55؛ حدود العالم، 46، 85؛ گرديزی، 258). در ظفرنامه در جريان لشكركشيهای تيمور نيز از اين رود با عنوان ارتيش ياد شده است (شرف‌الدين، 1/ 341؛ نظام‌الدين، 115). 
ايرتيش بزرگ‌ترين شاخۀ چپ رود اُبی است كه از يخچالهای دامنۀ جنوب غربی كوههای آلتايی در مغولستان سرچشمه می‌گيرد («دائرةالمعارف ... »، II/ 144). اين رود دارای دو سرچشمه است كه به ايرتيش سفيد و ايرتيش آبی شهرت دارند (بارتولد، نيز مسعودی، همانجاها). رود ايرتيش (برپايۀ اطلاعات جديد) 248‘4 كمـ طول دارد («دائرةالمعارف»، همانجا). 
مسعودی چنين می‌پنداشته كه اين رود پس از عبور از سرزمين كيماك و غز به دريای خزر می‌ريخته است (همانجا؛ نيز نک‍ : حدود العالم، 46). رود ايرتيش سرانجام پس از طی 405 كمـ از خاك چين به اقيانوس منجمد شمالی می‌ريزد. پهنای اين رود در مسير سفلای آن به حدود 800 متر می‌رسد. اين رود برای كشتيرانی مناسب است. از زمان احداث راه آهن سراسری سيبری، اهميت رود ايرتيش از نظر ارتباط نسبت به ادوار گذشته به مراتب بيشتر شده است (بارتولد، 435-436). 

مآخذ

حدودالعالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ رشيدالدين فضل‌الله، جامع التوارخ، به كوشش بهمن كريمی، تهران، 1338 ش؛ شرف‌الدين علی يزدی، ظفرنامه، به كوشش محمد عباسی، تهران، 1336ش؛ گرديزی، عبدالحی، زين الاخبار، به كوشش عبدالحی حبيبی، تهران، 1347 ش؛ مسعودی، علی، التنبيه والاشراف، بيروت، دارصعب؛ نظام‌الدين شامی، ظفرنامه، به كوشش محمدپناهی سمنانی، تهران، 1363 ش؛ نيز: 

Barthold, W. W., «Raboti po istoricheskoĮ geografii», Sochineniya, Moscow, 1965, vol. III; Brockhaus; Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1961. 
عنايت‌الله رضا