ایرانشهر

ايرانْشَهْر، مجلۀ علمی ـ ادبی مصوری كه از ذيقعدۀ 1340 (تير 1301) تا اسفند 1305/ ژوئن 1922 تا فوريۀ 1927 به مديريت حسين کاظم‌زادۀ ايرانشهر (1262-1340 ش) نويسنده، فيلسوف و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه ايرانی در برلين انتشار می‌يافت. 
ايرانشهر در خاطرات خود آورده كه انديشۀ روزنامه‌نگاری و انتشار مجله را از دوران تحصيل در سر می‌پرورانده است، تا اينک‍ه بعد از تعطيل شدن مجلۀ معروف كاوه به مديريت سيدحسن تقی زاده (1300ش/ 1921م) كه وی از نويسندگان و همكاران آن بود، با آنک‍ه ادوارد براون بار ديگر تدريس زبان فارسی در كمبريج را به او پيشنهاد كرد، وی ترجيح داد تا تحقيقات و افكارش را با نشر يك مجله، در اختيار هموطنان خود قرار دهد (نک‍ : كاظم‌زاده، 175-176، 183). سرانجام در 26 ژوئن سال بعد، پس از 3 سال تلاش، اولين شمارۀ ايرانشهر را منتشر كرد و در سرمقالۀ آن، با اشاره به مشكلات موجود در راه نشر مجله، برخی از اهداف آن را چنين برشمرد: ايجاد زمينه‌ای برای پرورش «روح ايران جوان و آزاد»، ايجاد «محيط پاك و آزاد برای نشو و نمای قوای معنوی» نسل جديد ايران، انعكاس «افكار و احساسات ايران جوان و آزاد» و «جلوه‌گری تجليات روح ايرانی در ساحت علم و ادب» (س 1، شم‍ 1، ص 1-2؛ نيز نک‍ : كاظم‌زاده، 176). ايرانشهر در آخرين شمارۀ همين سال (شم‍ 12) از بی‌توجهی برخی از مشتركان مجله در ارسال وجه اشتراك از ايران، گله می‌كند؛ با اينهمه، عشق و علاقۀ ايرانشهر به ايران، او را از پيمودن راهی كه در پيش گرفته بود، نااميد نساخت (س 1، شم‍ 12، ص 376) و در سر مقالۀ سال دوم (6 صفر 1343 ق/ 6 سپتامبر 1924م)، با اشاره به تيره‌روزی وطن، بازهم از قيام برضد فساد اخلاق و اسارت معنوی و فكری سخن گفت و اعلام كرد: وظيفۀ اصلی ايرانشهر اين است كه نسل جوان مملكت را فريادرس باشد (س 2، شم‍ 1، ص 1-4). 
با آغاز سال سوم، مشكلات مالی، ادامۀ انتشار ايرانشهر را سخت تهديد می‌كرد و به تدريج مقدمات تعطيلی آن فراهم می‌شد؛ زيرا از يك سو به سبب بحران اقتصادی آلمان، هزينۀ انتشار مجله افزايش يافته بود و از ديگر سو، مشتركان مجله به درخواستهای مكرر ايرانشهر مبنی بر ارسال بموقعِ وجه اشتراك و اعطای وام پاسخ نگفتند. سرانجام در پايان سال 1305 ش ايرانشهر برای هميشه تعطيل شد (ايرانشهر، س 4، شم‍ 8- 9، ص 574-576؛ نيز نک‍ : كاظم‌زاده، 190-195). 
با اينک‍ه در شمارۀ اول ايرانشهر، وعده داده شده بود كه مجله ماهی دوبار نشر می‌يابد، ولی به سبب مشكلات مالی، تا پايان كار خود همچنان ماهانه انتشار می‌يافت. اين مجله طی 4 سال فعاليت نه تنها در ايران و افغانستان، بلكه در بيشتر ممالك اروپا نيز هواخواهان بسيار داشت، و بيش از 140 نويسندۀ معروف از ايران، آلمان، انگلستان، دانمارك، كويت، هند، مصر، عثمانی و لبنان با آن همكاری داشتند (نک‍ : همو، 176، 195؛ براون، IV/ 488). 
ايرانشهر بعد از مجلۀ كاوه، معروف‌ترين نشريۀ ايرانی در اروپای بعد از جنگ جهانی اول محسوب می‌شد (محيط طباطبايی، 244). زبان آن بسيار ساده‌تر از كاوه بود و به مسائل و مشكلات جوانان می‌پرداخت (براون، همانجا). مقالات متنوع سياسی، اجتماعی، تاريخی، علمی، ادبی و فلسفی ايرانشهر، به ويژه نوشته‌های خودِ كاظم‌زادۀ ايرانشهر كه زبانی ساده و شيرين داشت، تأثير بسزايی بر افكار ايرانيان می‌نهاد و در اعتلای فرهنگی جامعۀ ايران نقش مهمی ايفا می‌كرد (صدر هاشمی، 1/ 337؛ رضازاده، 2-3). 

مآخذ

ايرانشهر، حسين كاظم‌زاده، ايرانشهر، برلين، 1301-1305ش/ 1922-1927م؛ رضازادۀ شفق، صادق، «ياد ياران»، تجليات روح ايرانی كاظم‌زادۀ ايرانشهر، تهران، 1320 ش؛ صدرهاشمی، محمد، تاريخ جرائد و مجلات ايران، تهران، 1363 ش؛ كاظم‌‌زادۀ ايرانشهر، كاظم، آثار و احوال كاظم‌زادۀ ايرانشهر، تهران، 1363 ش؛ محيط طباطبايی، محمد، تاريخ تحليلی مطبوعات ايران، تهران، 1366 ش؛ نيز: 

Browne, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1930. 
ابوالفضل خطيبی