ایرانشهر

ايرانْشَهْر، حسين كاظم‌زاده (1262-1340ش/ 1884-1962م)، نويسنده و متفكر معاصر ايرانی. او در تبريز به دنيا آمد و تحصيلات مقدماتی را در همين شهر آغاز كرد؛ سپس در دبيرستان كمال به ادامۀ تحصيل پرداخت (كاظم‌زاده، 1؛ تقی‌زاده، 3/ 260). وی در 1322 ق/ 1904 م، راهی استانبول شد و در آنجا ضمن فعاليت در سفارت ايران، در دانشكدۀ حقوق نيز تحصيل كرد (كاظم‌زاده، 85-86، 94). در 1329ق/ 1911م به بلژيك رفت و در رشتۀ علوم اجتماعی و سياسی تحصيلات خود را ادامه داد (همو، 104-106). پس از يك سال اقامت در بروكسل، به پاريس رفت و در آنجا با همكاری محمد قزوينی و ابراهيم پورداود، «انجمن مصاحبات ادبی و علمی ايرانيان» را بنياد نهاد (همو، 107- 108)؛ ديری نپاييد كه به دعوت ادوارد براون به كمبريج سفر كرد و در آنجا به تدريس زبان و ادبيات فارسی پرداخت (همو، 109-111؛ براون، 98). 
در 1333ق/ 1915م، ايرانشهر به دعوت سيدحسن تقی‌زاده به برلين رفت و همراه او و شخصيتهای ديگری مانند محمدعلی جمال‌زاده، محمدعلی تربيت، ابراهيم پورداود و اسماعيل اميرخيزی، در «كميتۀ نجات ملی ايران»، به فعاليتهای سياسی دست زد (كاظم‌زاده، 115-117؛ آرين‌پور، 2/ 233؛ جمال‌زاده، «يادگارها ... »، 416، «سيد محمد علی ... »، 156-157). ايرانشهر اندكی بعد، به درخواست كميته راهی كرمانشاه گرديد. وی در آنجا از سوی مأموران عثمانی دستگير و زندانی شد، اما پس از چند ماه رهايی يافت و از طريق استانبول به برلين بازگشت. پس از پايان جنگ جهانی اول، فعاليتهای سياسی ايرانيان، رنگ و بوی فرهنگی به خود گرفت. ايرانشهر در اين فعاليتها نقش عمده داشت و خانۀ او محفل محققان ايرانی و خاورشناسان شد (كاظم‌زاده، 173-174). او در اين زمان، با تقی‌زاده در انتشار روزنامۀ كاوه همكاری داشت (تقی‌زاده، همانجا)، اما پس از تعطيلی كاوه، خود به انتشار مجله ای با عنوان ايرانشهر (ه‍ م) دست زد. 
با آغاز جنگ جهانی دوم و روی كار آمدن حزب نازی، ايرانشهر در 1315 ش/ 1936 م، به سويس رفت (كاظم‌زاده، 180-181، 210) و تا پايان عمر در آنجا به سر برد. وی سرانجام در 78 سالگی، در قريۀ دگرس هايم درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد (همو، 385، 389؛ مجذوب صفا، 451؛ آرين‌پور، همانجا). 
ايرانشهر شيفتۀ احيای تاريخ و فرهنگ ايران، و منادی وحدت ملی بود و از كسانی به شمار می‌آيد كه به ترويج ادب فارسی در آذربايجان علاقۀ بسيار داشت (مجتهدی، 34؛ آرين‌پور، همانجا). او در 40 سال آخر عمر، به پارسامنشی و زهد روی آورد و مكتبی فلسفی ـ اخلاقی با عنوان «مكتب عرفان باطنی» بنيان نهاد (كاظم‌زاده، 203؛ آرين‌پور، همانجا). وی برای سازمان‌دهی هواداران خود، انجمنهايی در اروپا، به ويژه آلمان تشكيل داد و به منظور اشاعۀ تفكرات خود، كلاسهايی با عنوان «دايرۀ نور» برپا ساخت (كاظم‌زاده، 204). 

آثار

ايرانشهر افزون بر تأليف مقالات بسيار كه در مجلات گوناگون به چاپ رسيد، آثار فراوانی نيز از خود برجای نهاد كه برخی از آنها از اين قرارند: منظومۀ رستم و سهراب، تجليات روح ايرانی و معارف عثمانی، شرح حال شيخ محمد خيابانی، راه نو در تعليم و تربيت، رهبر نژاد نو يا در جستجوی خوشبختی، تداوی روح يا طريقۀ تلقين به نفس، اصول فن تربيت، قوۀ فكر و معجزات آن، راه راست برای صلح بين ملتها، بچه‌ها را چگونه تربيت كنيم، ترجمه و تنظيم مكالمات كنفوسيوس، و اصول اساسی فن روان‌شناسی (نک‍ : همو، 480-487؛ صدرهاشمی، 1/ 340). 

مآخذ

آرين‌پور، یحیى، از صبا تا نيما، تهران، 1372 ش؛ براون، ادوارد، نامه‌های ادوارد براون به سيدحسن تقی‌زاده، به كوشش عباس زرياب‌خويی و ايرج افشار، تهران، 1354ش؛ تقی‌زاده، حسن، مقالات، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1351ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، «سيد محمدعلی جمال‌زاده به قلم خودش»، راهنمای كتاب، تهران، 1355 ش، س 19، شم‍ 1-3؛ همو، «يادگارهايی از روزگار جوانی»، همان، تهران، 1353 ش، س 16، شم‍ 7- 9؛ صدرهاشمی، محمد، تاريخ جرايد و مجلات ايران، اصفهان، 1363 ش؛ كاظم‌زادۀ ايرانشهر، كاظم، آثار و احوال كاظم‌زادۀ ايرانشهر، تهران، 1363ش؛ مجتهدی، مهدی، رجال آذربايجان در عصر مشروطيت، تبريز، 1327 ش؛ مجذوب صفا، اميرعباس، «به ياد كاظم‌زادۀ ايرانشهر»، وحيد، تهران، 1345 ش، س 4، شم‍ 37.

افسانه منفرد