ایرانشهر

ايرانْشَهْر، كتابی دائرةالمعارف گونه كه به برخی از مسائل سياسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ايران پرداخته است. تأليف ايرانشهر در 1334ش/ 1955م در شصت و دومين جلسۀ كميسيون ملی يونسكو به تصويب رسيد. پس از اعلام همكاری وزارتخانه‌های فرهنگ و امور خارجه، دانشگاه تهران و سازمان برنامه، طرح اجرای آن آغاز شد. بعدها دامنۀ مندرجات اين مجموعه توسعه يافت و افزون بر تاريخ سياسی و فرهنگی، مطالبی نيز دربارۀ ايران قديم و جديد در آن فراهم آمد (حكمت، 1/ ط ـ ی). 
فريدون اردلان، علی‌اكبر مشير سليمی، ذبيح‌الله صفا و موسى عميد در هيأت تحريريۀ آن عضويت داشتند و از 1338ش/ 1959م به جمع‌آوری مطالب و تأليف مقالات پرداختند. همچنين جمعی از دانشمندان و صاحب‌نظران ايرانی و غير ايرانی به همكاری دعوت شدند (همو، 1/ ی، يد). در ميان نويسندگان ايرانشهر نامهايی چون: سيدحسن تقی‌زاده، علی‌اصغر حكمت، علی‌اكبر شهابی، جواد مشكور، سيدحسين نصر، سعيد نفيسی، ديويد فلاتری، آندره گدار و لارنس لاكهارت به چشم می‌خورد (نک‍ : همو، 1/ يه ـ يح، 2/ و ـ ی). 
نويسندگان ايرانشهر تأليف كتابی جامع را در نظر داشتند كه تاريخ ايران را از كهن‌ترين روزگار تا زمان حاضر بررسی كند و با رعايت اختصار به جنبه‌های علمی، هنری و حوادث سياسی و اجتماعی آن بپردازد (همو، 1/ ز ـ ح). 
ايرانشهر در دو مجلد و 4 باب (= كتاب) تدوين شده است كه در آن از جغرافيای طبيعی و انسانی، تاريخ سياسی و فرهنگی، سازمانهای اداری و اجتماعی و اقتصاد و عمران سخن به ميان آمده است. تأليف و طبع اين اثر بيش از 5 سال طول كشيد (همو، 2/ ب). مجلد اول آن در 1342 ش و مجلد دوم در 1343 ش در تهران به چاپ رسيد. 
پرداختن به جنبه‌های مختلف تاريخ و فرهنگ ايران و كوشش برای خلاصه‌نويسی، سبب شد كه ايرانشهر از برخی مباحث تفصيلی و ذكر منابع و مآخذ بی‌نصيب بماند (همو، 1/ يج). ناقص و نادرست بودن برخی اطلاعات مذهبی (نک‍ : مدرسی، شم‍ 5، ص 381-383، شم‍ 6، ص 539-540)، غير مستند بودن مطالب مربوط به آداب و رسوم و اعتقادات عاميانه و نيز مشخص نبودن مآخذ و استفاده از برخی منابع غير موثق (نک‍ : كتيرايی، 39-41، 50)، از جمله انتقادهايی است كه بر ايرانشهر وارد شده است. 

مآخذ

حكمت، علی‌اصغر، مقدمه بر ايرانشهر، تهران، 1342-1343 ش؛ كتيرايی، محمود، «آداب و رسوم و اعتقادات عامه»، نگين، تهران، 1346 ش، شم‍ 33؛ مدرسی چهاردهی، مرتضى، «نقدی بر كتاب ايرانشهر»، وحيد، تهران، 1345 ش. 

ليلا پژوهنده