اهلی ترشیزی

اَهْلیِ تُرْشیزی (د 934 ق/ 1528 م)، شاعر پارسی‌گوی كه به اهلی خراسانی نیز مشهور بوده است. خاستگاه وی، ترشیز خراسان بود (علیشیر، 80، 251؛ سام میرزا، 188). او در دورۀ حكمرانی سلطان حسین بایقرا بر خراسان (875-911 ق/ 1470-1505م)، در هرات می‌زیست و در زمرۀ شاعران و ادیبانی بود كه در دربار سلطان، از حمایت او و وزیرش امیر علیشیر نوایی برخوردار بودند (اوحدی، 138؛ واله، 41). اهلی پس از درگذشت سلطان حسین بایقرا و برچیده شدن دولت تیموریان در خراسان، از هرات به تبریز كوچ كرد و تا پایان عمر در آنجا زیست و در همین شهر درگذشت (سام میرزا، 189؛ آذر، 1/ 265). 
اهلی ترشیزی جایگاهی خاص در دربار سلطان حسین بایقرا داشت، چنانک‍ه وقتی عازم سفر حج بود، سلطان در فرمانی خطاب به شاهزادگان و كارگزاران حكومت از آنان خواست كه در خدمتگزاری او در طول سفر كوتاهی نک‍نند (نک‍ : گلچین، 13-14). همچنین داستان دلبستگی او به شاهزاده فریدون حسین میرزا پسر سلطان حسین ــ كه خود اهل شعر و ادب بود ــ معروف است. اشعار اهلی در این باره، موضوعی است كه اغلب تذكره‌نویسان به آن پرداخته‌اند (سام میرزا، 188-189؛ قس: اوحدی، نیز واله، همانجاها، كه نام این شاهزاده را مؤمن میرزا ذكر كرده‌اند). 
سروده‌های اهلی شامل غزلیات و رباعیات و ساقی‌نامه است. وی در شعر پیرو سبك شاعران محفل امیر علیشیر نوایی، در هرات بود. این سبك در ایران چندان پسندیده و مورد توجه نبود، اما بر عكس در هند مقبول بود. به همین سبب و نیز به سبب نوشتن نثر مصنوع و متكلّف، اهلی در آن دیار شهرت بیشتری یافت (براون، IV/ 234). اشعار او را حدود 20 هزار بیت ذكر كرده‌اند (صدیق حسن، 3). از دیوان اهلی نسخه‌هایی خطی در كتابخانه‌های مختلف ایران، هند و پاكستان، نگهداری می‌شود (نک‍ : منزوی، خطی، 3/ 2243-2244، خطی مشترك، 7/ 659). از ساقی نامۀ او نیز دست نوشته‌ای در برخی از كتابخانه‌های تهران موجود است (همو، خطی، 4/ 2861-2862). 

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشكده، به كوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1336 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 5324؛ سام میرزا، تحفۀ سامی، به كوشش ركن‌الدین همایونفرخ، تهران، 1347 ش؛ صدیق حسن خان، محمد، شمع انجمن، به كوشش محمد عبدالمجید، بهوپال، 1293 ق؛ علیشیرنوایی، مجالس النفائس، به كوشش علی‌اصغر حكمت، تهران، 1363 ش؛گلچین معانی، احمد، «فرمان سلطان حسین میرزا بایقرا»، نشریۀ فرهنگ خراسان، 1340 ش، شم‍ 8- 9؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترك؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعرا، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ نیز: 

Browne, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1969. 
حبیبه دانش‌آموز