اولیا چلبی

اولیا چَلَبی (1020-1093 ق؟/ 1611-1682 م)، سیاح بزرگ ترك، مؤلف كتاب مهم سیاحت‌نامه كه تاریخ سیاح نیز نامیده می‌شود. 
یگانه مأخذ در شرح زندگانی او اطلاعاتی است كه خود در مجلدات سیاحت‌نامه به دست می‌دهد. نامش اولیاست كه احتمالاً در انتساب به استادش اولیا محمد افندی (IA, IV/ 400)، برگزیده شده است. او در استانبول زاده شد و در مقدمۀ سیاحت‌نامه خود را «سیاح عالم و ندیم آدم، اولیای بی‌ریا محمد ظلی ابن درویش» می‌نامد (1/ 28). درویش محمد ظلی نام پدر اوست كه در جای جای سیاحت‌نامه (1/ 424-425، 6/ 226، 267) بدان اشاره شده است. خاندان اولیا كه تبارش را به خواجه احمد یسوی (ه‍ م) می‌رساند، پیش از فتح استانبول در 857 ق/ 1453 م، از كوتاهیه به استانبول كوچانده شدند (همو، 3/ 444، 6/ 226). 
اولیا چلبی در مدارس سنتی مسلمانان درس خواند، زبانهای عربی و فارسی و خط را آموخت و در فنون ظریفه مهارت پیدا كرد (همو، 1/ 252-253)، چنانک‍ه نقش و نگار و طلاكاری برخی از كاخهای آن روزگار مربوط به اوست (همو، 5/ 47). در موسىقی نیز تعلیم دید و به لطف صدای دلنشین، خواننده‌ای بنام شد (IA, IV/ 401؛ شاو، 1/ 492). بعدها به دربار عثمانی راه یافت و توجه سلطان مراد چهارم را به خود جلب كرد و اندكی پیش از لشكركشی وی به بغداد به سپاهیان پیوست (اولیا چلبی، 1/ 258) و بدین‌سان توانست آرزوی خود را كه دیدار اماكن مقدس و سیر و سیاحت بود، تحقق بخشد (همو، 1/ 28- 29). او نزدیك 40 سال در اطراف و اكناف قلمرو وسیع امپراتوری عثمانی همچون سوریه، بین‌النهرین، مصر، سودان، مكه و مدینه و نیز ایران، شبه جزیرۀ كریمه و كشورهای بالكان به سیر و سیاحت پرداخت و مشاهدات خود را دربارۀ شهرها، كشورها، تاریخ، فرهنگ، جغرافیا، زبان‌شناسی، باورها و سنن مردم و موسىقی به تفصیل و با دقت بسیار و به زبانی ساده در 10 جلد به رشتۀ تحریر درآورد. او كه به ابن بطوطۀ تركها معروف است (نک‍ : بروسه‌لی، 3/ 15)، با بهره‌گیری از آثار نویسندگانی همچون مقریزی، طبری، ذهبی، عالی، صولاق‌زاده و ... (IA, IV/ 408) در تكمیل مشاهدات خود كوشید. اگرچه برخی از پژوهشگران بخشی از نوشته‌های او را خیالی و غیر واقعی می‌دانند، اما از نظر كمیت و كیفیت مطالب، آن را با بزرگ‌ترین آثار جغرافیایی عرب برابر، و گاه برتر به شمار می‌آورند (بارتولد، 143). 
سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی در فاصلۀ سالهای 1314-1357 ق/ 1896- 1938م بارها در استانبول به چاپ رسید؛ همچنین گزیده‌ای از جلد اول آن كه منتخبات اولیا چلبی نامیده شده، در 1262 ق/ 1846 م در استانبول چاپ شده است. نیز نوشته‌ای با عنوان «شقه نامه» به او منسوب است (نک‍ : بروسه‌لی، همانجا). بخشهایی از سیاحت‌نامه به صورت مقاله و یا كتاب به زبانهای مختلف ترجمه گردیده است كه از آن جمله‌اند: «اولیا چلبی در دیار بكر» (لیدن، 1988 م) و «اولیا چلبی در بیتلیس» (لیدن، 1990 م). 
تاریخ درگذشت اولیاچلبی به طور دقیق معلوم نیست (نک‍ : IA, IV/ 406؛ بروسه‌لی، همانجا). به نوشتۀ بروسه‌لی وی در استانبول مدفون شده است (همانجا؛ قس: IA، همانجا). 

مآخذ

اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314-1315 ق؛ بارتولد، و.و.، فرهنگ و تمدن مسلمانان، ترجمۀ علی‌اكبر دیانت، تبریز، 1357ش؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1342 ق؛ شاو، ا. ج.، تاریخ امپراتوری عثمانی و تركیۀ جدید، ترجمۀ رمضان‌زاده، مشهد، 1370 ش؛ نیز:

IA. 

علی‌اكبر دیانت