اولوالعزم

اولوالْعَزْم، تعبیری قرآنی در اشاره به پیامبران شكیبا، كوشا و دوراندیش كه در بیشتر آثار اسلامی در مرتبه‌ای بالاتر از دیگر انبیا جای گرفته‌اند. این تعبیر تنها یك بار در قرآن كریم به كار رفته است (احقاف/ 46/ 35) و نزد بیشتر مفسران، اشاره به پیامبرانی است كه استوار و با اراده‌ای قوی در برابر بدكرداری قوم خود، و نیز مكاید شیطان، صبر و بردباری پیشه كرده‌اند و در اجرای امر پروردگارشان، از سختیها پریشان نگشته‌اند (مثلاً نک‍ : طبری، 26/ 24؛ زمخشری، 4/ 313-314؛ شوكانی، 5/ 27). همچنین در برخی منابع، اولوالعزم به پیامبرانی اطلاق می‌شود كه دارای شریعت و كتاب هستند و شریعت پیامبران پیش از خود را نسخ كرده‌اند (شیخ طوسی، 9/ 287؛ سیوطی، 2/ 58) و نیز آنهایی كه امر به قتال شده‌اند (نک‍ : ابولیث، 3/ 237)؛ و یا پیامبرانی كه برای به جای آوردن واجبات و اجتناب از محارم قیام می‌كنند (شیخ طوسی، 9/ 286-287). 
بیشتر مفسران برآنند كه واژۀ «من» در عبارت «اولوالعزم من الرسل» برای تبعیض است و بدین ترتیب تنها گروه ویژه‌ای از پیامبران اولوالعزم به شمار می‌آیند ( تنویر ... ، 426؛ شیخ طوسی، 9/ 287؛ زمخشری، 4/ 313؛ فخرالدین، 27/ 35). گروه دیگری از مفسران اعتقاد دارند كه واژۀ «من» بیانی است و صبر و پایداری و مورد آزمایش الٰهی قرار گرفتن، نشانۀ تمامی انبیاست و خداوند، پیامبری را برنگزید، مگر دارندۀ این صفات و برخوردار از عزمی قوی و اراده‌ای استوار (طبری، زمخشری، فخرالدین، همانجاها). 
دربارۀ برشماری نام انبیای اولوالعزم، اختلاف نظر وجود دارد و در روایاتی، به 5 تن: نوح، ابراهیم، موسى، عیسى (ع) و رسول اكرم (ص) اشاره شده، و برخی دیگر پیامبرانی چون آدم، یوسف، ایوب، هود و صالح را نیز به عنوان اولوالعزم معرفی كرده‌اند (نک‍ : تنویر، زمخشری، فخرالدین، همانجاها؛ شوكانی، 5/ 27؛ حمدالله، 18). حمدالله مستوفی فهرستی از نام پیامبرانی را كه در آثار گوناگون حدیثی، به عنوان پیامبران اولوالعزم معرفی شده‌اند، آورده است (ص 20). 
گفتنی است كه مبحث انبیای اولوالعزم و پیوند آن به مبحث ولایت ائمۀ معصومین (ع) در منابع امامیه بسط و گسترش یافته است (مثلاً نک‍ : صفار، 61؛ كلینی، 1/ 416؛ مجلسی، 26/ 382، 44/ 226)؛ از جمله باید به روایاتی اشاره كرد، بدین مضمون كه امامان (ع)، وارث علم و فضیلت پیامبران اولوالعزمند (همو، 2/ 205). 

مآخذ

ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، به كوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، 1413 ق/ 1933م؛ تنویر المقباس، منسوب به ابن عباس، قاهره، 1393 ق/ 1972 م؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1367ش؛ زمخشری، محمود، الكشاف، قاهره، 1366 ق/ 1947 م؛ سیوطی، اتحاف الاخصاء، به كوشش احمد رمضان احمد، قاهره، 1984 م؛ شوكانی، محمد، فتح القدیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ شیخ طوسی، محمد، التبیان، به كوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، 1404 ق؛ طبری، تفسیر؛ فخرالدین رازی، تفسیر، قاهره، 1313 ق؛ قرآن كریم؛ كلینی، محمد، الكافی، به كوشش علی اكبر غفاری، بیروت، 1388 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م. 

فرامرز حاج منوچهری