اوحدی بلیانی

اوحَدی بَلَیانی، تقی‌الدین محمد اوحدی دقاقی بلیانی كازرونی (973- ح 1050 ق/ 1565-1640م)، سراینده، تذكره‌نگار و فرهنگ‌نویس نامور. وی منسوب به خاندان مشهور بلیانی بود كه تنی چند از افراد آن مثل شیخ عبدالله بلیانی و امین‌الدین محمد بلیانی معاصران سعدی و حافظ در قرنهای گذشته شهرتی به دست آورده بودند (برای نسب وی، نک‍ : احمدعلی، 411؛ نیز صفا، 5(3)/ 1730). 
پدرش معین‌الدین، از فارس به اصفهان كوچید و تقی‌الدین در آنجا زاده شد (نک‍ : اوحدی، 236). روزگار كودكی و نوجوانی تقی‌الدین اوحدی در اصفهان به كسب دانشهای مقدماتی گذشت و یك چند نیز در دارالایتام شاه طهماسب در اصفهان، از كسانی چون شیخ الاسلام علی منشار بهره برد (گلچین، 2/ 13). آنگاه به حلقۀ درس مولانا خواجه جان قهپایه‌ای درآمد (اوحدی، 366). بدین ترتیب، وی دانشهای مرسوم چون صرف و نحو، منطق و ریاضی و قرآن را تا 12 سالگی فراگرفت (صفا، 5(3)/ 1731). اوحدی پس از مرگ مادرش (نقوی، 152)، از اصفهان رهسپار یزد شد و پس از یك سال اقامت در آنجا به اصفهان بازگشت و به تكمیل تحصیلات خود پرداخت و پس از 4 سال به شیراز رفت و نزد میرقاری گیلانی دانش اندوخت و سپس داماد وی شد، اما پس از چندی دوباره به اصفهان بازگشت و در 995 ق/ 1587م به اردوی سلطان محمد خدابندۀ صفوی پیوست (همانجا؛ آل داود، 36). از این زمان تا پایان دوران اقامت در ایران، با دربار صفویه و به خصوص با شاه عباس اول ارتباط داشت و به مناسبت، اشعاری در مدح آنان می‌سرود (نقوی، 153). 
اوحدی در 1005 ق/ 1597م به عتبات عالیات سفر كرد و پس از 4 سال از راه همدان به اصفهان بازگشت (صفا، نقوی، همانجاها). وی در اول رجب 1015 به هند رفت (گلچین، 2/ 15؛ نقوی، همانجا). این سفر از راه قندهار صورت گرفت. وی چندی در لاهور اقامت كرد و سپس در التزام اردوی جهانگیری به آگره رفت. از آن پس چند سال در شهرهای هند به سیاحت و معاشرت با شاعران و دانشمندان پرداخت (همانجا؛ علی حسن خان، 88). در 1020 ق/ 1611 م آهنگ حج كرد، اما توفیق زیارت به دست نیاورد و از نیمه راه به آگره بازگشت و تا پایان عمر به تألیف و تصنیف پرداخت (آل داود، 38). 

آثـار

اوحدی صاحب آثار و نوشته‌ها و سروده‌های متعدد است. نام بیشتر آنها در اثر معروف او عرفات العاشقین آمده، و امروزه برخی از آنها در دست است و نسخه‌های خطی برخی از آثار وی در كتابخانه های مختلف جهان موجود است: 
1. عرفات العاشقین (ه‍ م)، تذكره‌ای مشهور و مفصل. 
2. كعبۀ عرفان، خلاصۀ عرفات است كه مؤلف در 1036 ق/ 1627 م آن را برای استفادۀ عموم فراهم آورده، و به ترتیب الفبایی مرتب ساخته، و هر حرف را به 3 قسمت متقدمین و متوسطین و متأخرین تقسیم كرده است. از كعبۀ عرفان چند نسخۀ خطی در دست است (مثلاً نک‍ : ملك، 3/ 557). 
3. انتخاب كعبۀ عرفان، بنا به قولی گزیدۀ اثر پیشین است (نفیسی، 1/ 379؛ نقوی، 163) و به نظر گلچین معانی اثر جداگانه‌ای نیست (2/ 15-16). 
4. فردوس خیال، جنگی است متضمن گزیدۀ اشعار شاعران گذشته و معاصر اوحدی (همو، 2/ 5). 
5. رسالۀ كافیة القافیة، در دانش قافیه (نفیسی، 1/ 380). 
6. رسالۀ مفتاح مفاتیح غیبیة، در ظهور و مراتب تحقیق و تصوف (گلچین، 2/ 17). 
7. جفراوحد، در غرایب (نفیسی، همانجا؛ نقوی، 156). 
8. سرمۀ سلیمانی، لغت‌نامۀ فارسی و تنها اثر اوحدی است كه تاكنون به طبع رسیده است. این كتاب از جمله فرهنگهای قدیمی زبان فارسی و از لغت نامه های خوبی است كه مؤلف برهان قاطع در تألیف اثر برجستۀ خود از آن بهره برده است (نقوی، همانجا). در این فرهنگ واژه‌های دشوار فارسی كه معمولاً در محاوره به كار نمی‌رود، معنی شده است (صفا، همانجا). سرمۀ سلیمانی به ترتیب الفبایی مرتب شده است و 32 بخش دارد. 
9. كلیات اشعار. سروده‌های اوحدی شامل قطعات، قصاید، غزلیات و مثنویات است. دیوان نخستین اشعار او در زمان حیاتش در قزوین ربوده شد. آنچه بعداً خود به دست آورد و مرتب ساخت، مشتمل بر 32 هزار بیت بود. او دیوان قصاید و قطعات خود را تذكرةالعارفین نامید (ص 178) و بر مجموعۀ غزلیاتش نام تذكرة العاشقین نهاد. نسخۀ خطی این اثر در كلكته موجود است (مدبری، 5). مثنویات او عبارتند از: الف ـ یعقوب و یوسف، مشتمل بر 222‘2 بیت؛ ب ـ كعبۀ دیدار، بر وزن مخزن الاسرار نظامی حاوی 3 هزار بیت؛ ج ـ كعبة الحرمین در 4 هزار بیت؛ د ـ سفینة السكینة یا خزینة الدفینة، حاوی 6 هزار بیت (نفیسی، همانجا؛ گلچین، 2/ 16). 
وی رباعیاتی هم سروده كه به نام «رباعیات اوصافیه و رباعیات اضافیه» شهرت دارند. جز اینها اوحدی به آثار پراكندۀ منظوم دیگری از خود اشاره می‌كند كه برای دستیابی بر فهرست كامل آنها باید به مواضع مختلف عرفات العاشقین مراجعه كرد (نک‍ : ص 132، 178، جم‍ ؛ نیز نک‍ : آل داود، 49-50). 

مآخذ

آل داود، سیدعلی، « عرفات العاشقین، سیری در احوال و آثار مؤلف آن»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1374 ش، شم‍ 3؛ احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به كوشش محمدباقر، لاهور، 1968 م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 5324؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1370 ش؛ علی حسن خان، صبح گلشن، كلكته، 1295ق؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، 1350ش؛ مدبری، محمود، مقدمه بر سرمۀ سلیمانی اوحدی بلیانی، تهران، 1364ش؛ ملك، خطی؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ نقوی، علی رضا، تذكره‌نویسی فارسی در هند و پاكستان، تهران، 1343 ش. 

سیدعلی آل‌داود