انوشتگین شیر گیر

اَنوشْتَگینِ شیرْگیر (مق‍ 525ق/ 1131م)، از امرا و اتابكان مشهور سلجوقی. از آغاز كار او اطلاعی در دست نیست، این قدر می‌دانیم كه از جمله امرای سلطان محمد سلجوقی بود و چون سلطان در 504ق آوه و ساوه و زنجان را به پسر خود طغرل داد، امیر شیرگیر را نیز اتابك او گردانید ((ابن اثیر، 10/ 547، قس: 10/ 527، كه از انوشتگین شیرگیر به عنوان صاحب آوه و ساوه و بلاد دیگر یاد كرده است). 
سلطان محمد كه باطنیه را سخت دشمن می‌داشت، پس از چیرگی بر احمد بن عبدالملك عطاش و دژهای باطنیان اصفهان، خواست الموتیان را نیز به زیر كشد. ازاین‌رو، انوشتگین شیرگیر را بدین كار گماشت (رشیدالدین، 126؛ حسینی، 168). وی در آغاز 503ق، بر در قزوین فرود آمد و به لمه سر تاخت و اندكی بعد هم با پسر خود عمر و امرایی چون احمدیل و جاوولی سقا و قراجه‌ساقی، الموت را به محاصره گرفت (حافظ ابرو، 214). چنین می‌نماید كه این محاصره مدتی به درازا كشید، چنانکه در 505ق توانست تنها برخی از دژهای الموت را تسخیر كند. او در اطراف الموت جایگاهها ساخت و لشكریان را در آنجا مسكن داد تا از درازی محاصره تنگدل نشوند. سلطان محمد نیز همواره ساز و برگ و مال و مرد می‌فرستاد و انوشتگین هم در تسخیر الموت پای می‌فشرد، تا كار بر الموتیان سخت شد. اما در این میان خبر مرگ سلطان محمد در رسید (511ق) و امرای سلجوقی به رغم مخالفت انوشتگین محاصره را ناتمام گذاشتند و عقب نشستند (ابن اثیر، 10/ 528، 529). افزون بر این از گزارش حافظ ابرو (ص 213-216) هم بر می‌آید كه انوشتگین مدت 8 سال از 503 تا 511 ق الموتیان را به محاصره داشته است. اما از آنجا كه در فاصلۀ این سالها از او در منابع یاد نشده، بعضی از مورخان پنداشته‌اند كه انوشتگین در 511 ق به الموت تاخته است (جوینی، 3/ 212؛ خواندمیر، 2/ 468). 
به هر حال پس از مرگ سلطان محمد، تا 513ق از انوشتگین خبری در دست نیست و چنین می‌نماید كه او همچنان به عنوان اتابك طغرل در اقطاعات او روزگار می‌گذرانید تا در این سال سلطان محمود او را از اتابكی طغرل عزل كرد و امیر گنتغدی را اتابكی داد و این نیز انوشتگین را گرفته، به حبس افكند، اما سلطان سنجر او را آزاد ساخت و انوشتگین به زنجان رفت (ابن اثیر، 10/ 547، 597- 598). ظاهراً به همین سبب وقتی در 515 ق میان سلطان مسعود و برادرش محمود خلاف افتاد، انوشتگین به مسعود پیوست و به جنگ محمود رفت (میرخواند، 4/ 304)؛ و از آن پس هم آق سنقر احمدیلی كه پس از مرگ گنتغدی در 515ق خواهان اتابكی طغرل شد و او را برضد محمود برانگیخت، از شیرگیر مدد خواست. او هم به ایشان پیوست، اما كار به صلح انجامید (ابن اثیر، 10/ 597- 598). ظاهراً انوشتگین پس از این واقعه به محمود پیوست و باز به اتابكی طغرل منصوب شد. چه حسینی (ص 194) آورده كه در 521 ق سلطان سنجر به ری رفت و شیرگیر را از اتابكی طغرل برداشت و قراسنقر را منصوب كرد. از این پس خبری از انوشتگین در دست نیست، جز آنک‍ه اندكی پیش از مرگ سلطان محمود در همدان (شوال 525) ابوالقاسم درگزینی اَنَس آبادی وزیر، انوشتگین ـ پرهیزكارترین امیرسلجوقی (حسینی،171) ــ و پسرش شرف‌الدوله عمر را، به سبب بیمی كه از آن دو داشت، در جمادی الآخر 525 به قتل رساند (ابن اثیر، 10/ 669-670). به نظر می‌رسد این كار خواست باطنیان بود كه درگزینی ظـاهراً به ایشـان گرایش داشت (حسینی، 203؛ نیز نک‍ : شرف، 160-161) و در بعضی از قتلهای سیاسی دیگر كه در همین ایام به دست وزیر صورت گرفت هم دست باطنیان پیداست (نک‍ : ه‍ د، آق سنقر احمدیلی). اما درگزینی نیز چندان نماند و در 527 ق كه طغرل از سلطان مسعود شكست خورد، بر وزیر خشم گرفت و گفت او را به دار بیاویزند و چون ریسمان دار پاره شد، یكی از غلامان انوشتگین بدو حمله برد و به قتلش رسانید (حسینی، همانجا). به گفتۀ ابن اثیر (10/ 687) چون طغرل راه ری در پیش گرفت، غلامان انوشتگین به وزیر تاختند و او را كشتند. 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ جوینی، عطاملك، تاریخ جهانگشای، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1937 م؛ حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، به كوشش محمد مدرسی زنجانی، تهران 1364ش؛ حسینی، علی، زبدة التواریخ، به كوشش محمد نورالدین، بیروت، 1405 ق؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1353 ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ (قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان)، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران، 1356 ش؛ شرف، طه احمد، دولة النزاریة، قاهره، 1369ق؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، تهران، 1339 ش. 

بخش تاریخ