انوشتگین

اَنوشْتَگین (حك‍ ح 470-490 ق/ 1077-1097 م)، ملقب به غرجه، غلامِ ترك‌نژاد بلكاتگین (بیلگه‌بیگ)، و سر سلسلۀ خوارزمشاهیان. لقب غرجه منسوب است به غرجستان (غرشستان) ــ ولایتی در افغانستان میان هرات و كابل ـ كه بلكاتگین، انوشتگین را از آنجا خریده بوده است (یاقوت، 3/ 785؛ ابوالفدا، 4/ 123؛ جوینی، 2/ 1؛ بارتولد، 323؛ برای تفصیل در خصوص اصل و نسب او، نک‍ : قفس اوغلی، 48- 49، 51-53). 
از انوشتگین نخستین بار در حوادث مربوط به لشكركشی گمشتگین بلكابك به سَكْلَكَند، از شهرهای طخارستان (یاقوت، 3/ 108) در 465 ق/ 1073 م یاد شده است (نک‍ : ابن‌اثیر، 10/ 78). ظاهراً انوشتگین از آن پس روی به ترقی نهاد و در دربار ملكشاه سلجوقی به سبب تدبیر و ذكاوتی كه از خود نشان داد، جایگاه خاصی یافت و پس از بلكاتگین به مقام مهم و معتبر طشت‌داری رسید. انوشتگین مدتی بعد شحنۀ (والی) خوارزم شد و تا پایان عمر بر این منصب باقی ماند (حمدالله، 480؛ جوینی، 2/ 2؛ قفس اوغلی، 45). اگرچه به نظر می‌رسد كه وی عملاً بر خوارزم حكومت و تسلطی مستقلانه نداشت ولی او را می‌توان سرسلسلۀ خوارزمشاهیان به شمار آورد، چه، سلطان محمد خوارزمشاه، فرزند او بود (ابن اثیر، 10/ 268؛ ذهبی، تاریخ ... ، 46، العبر، 3/ 327؛ قزوینی، 188). برخی مآخذ سال مرگ انوشتگین را 491ق/ 1098 م در خوارزم دانسته‌اند (فصیح، 2/ 208). 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، 1375 ق/ 1956 م؛ جوینی، عطاملك، تاریخ جهانگشای، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1334 ق/ 1916 م؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1339 ش؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث 481-490 ق، به كوشش عبدالسلام تدمری، بیروت، 1414 ق/ 1994 م؛ همو، العبر، به كوشش فؤاد سید، كویت، 1961 م؛ فصیح‌خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به كوشش محمود فرخ، مشهد، 1340 ش؛ قزوینی، یحیى، لبّ التواریخ، تهران، 1363 ش؛ قفس اوغلی، ابراهیم، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمۀ داوود اصفهانیان، تهران، 1367 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Barthold, W., Turkestan, Down to the Mongol Invasion, London, 1958. 
كیانوش صدیق