انطاکی

اَنْطاكی، ابوعبدالله (یا ابوعلی) احمد بن عاصم، عارف بزرگ سده‌های 2-3 ق/ 8- 9م. هرچند تاریخ و محل ولادت او به طور دقیق روشن نیست، اما از نسبت او و نیز چون او را «اهل ثغور» دانسته‌اند (ابن‌حبان، 8/ 20؛ خواجه عبدالله، 123؛ ابن عدیم، 2/ 848)، می‌توان دریافت كه در انطاكیه به دنیا آمده است (نک‍ : یاقوت، 2/ 79-80). وی مدتی در دمشق به سر برد (ابن منظور، 3/ 127؛ ذهبی، تاریخ ... ، 43؛ نیز نک‍ : ابن ابی حاتم، 1(1)/ 66). انطاكی نخست علوم رایج آن زمان را فراگرفت و در آنها مهارت یافت و در زهد و ریاضت، عرفان و تصوف به كمال رسید (مثلاً نک‍ : ابونعیم، 9/ 280- 289؛ هجویری، 159؛ ابن كثیر، 10/ 318؛ نیز نک‍ : عطار، 410). وی را از فرط هوشیاری و بسیاری فراست «جاسوس القلوب» نامیده‌اند (قشیری، 19؛ عطار، ابن عدیم، همانجاها). 
انطاكی با زهّاد و عارفان بزرگ و مشهور زمان خود از جمله بشر حافی (د 277 ق/ 890 م)، سری سقطی (د 253 ق/ 867 م) و احتمالاً فضیل بن عیاض (د 187 ق/ 803 م) همنشین و هم صحبت بوده است (سلمی، 127؛ قشیری، هجویری، همانجاها). جامی انطاكی را شاگرد حارث محاسبی (د 243 ق/ 857 م) دانسته است (ص 91). 
احمد بن ابی الحواری (ه‍ م)، عارف مشهور شام در قرن 2 و 3 ق ازجمله شاگردان او بوده، و بسیاری از سخنان او را نیز نقل كرده است (مثلاً نک‍ : سلمی، 129؛ ابونعیم، 9/ 281، 282، 293، 295-296؛ بیهقی، 199، 358؛ قشیری، 90، 155). انطاكی در علم حدیث نیز دستی داشت و از محدثان بغداد و دمشق احادیثی شنیده، و دیگران نیز از او حدیث روایت كرده‌اند (مثلاً نک‍ : ابن ابی حاتم، ابن‌حبان، ابن‌عدیم، همانجاها؛ ذهبی، همانجا، نیز سیر ... ، 11/ 409). 
تاریخ وفات انطاكی را برخی پس از 220ق دانسته‌اند (ماسینیون، «تحقیق ... »، 223؛ GAS, I/ 638; GAL, S, I/ 351). ابن‌كثیر آن را به طور تقریب 239 ق حدس زده است (10/ 318- 319) و ذهبی (همان، 10/ 488) نیز احتمال داده كه تا 230ق زنده بوده است. 
در اقوال منسوب به انطاكی بسیاری از مفاهیم عرفانی و اخلاقی همچون : معرفت، فقر، صبر، صدق، یقین، خوف و رجا سخن رفته است (مثلاً نک‍ : سلمی، 127-130؛ ابونعیم، 9/ 280-296؛ ابن‌جوزی، 4/ 277- 279؛ ابن منظور، 3/ 127- 129). 

آثـار

از انطاكی اثر مستقلی در دست نیست و بیشتر سخنان او برگرفته از تذكره‌ها و كتابهای صوفیه است. سخنان انطاكی به سبب تعلق به اولین دورۀ زهد و تصوف در اسلام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ماسینیون بر این باور است كه آثار او پیش از آثار محاسبی بوده، و محاسبی از آنها در تألیفات خود بهره برده است. این تألیفات را به او نسبت داده‌اند: 1. المعاملات، كه در شناخت تصوف بوده، و در آن ژرف بینیهای جالب توجهی داشته است (كلاباذی، 32؛ ماسینیون، «مجموعه ... »، 12)؛ 2. الشبهات (همو، «تحقیق»، 172، حاشیۀ 6؛ GAL, S؛ همانجا)؛ 3. دواء داءالقلوب و معرفة همم النفس و آدابها (ماسینیون، همان، 153؛ GAL, S؛ نیز GAS؛ همانجاها). 
انطاكی شعر نیز می‌سروده، و اشعاری از او بر جای مانده است (ابونعیم، 9/ 296-297؛ ابن عدیم، 2/ 852؛ ابن منظور، 3/ 130؛ ابن كثیر، 10/ 318). 

مآخذ

ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدر آباد دكن، 1371 ق/ 1952 م؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به كوشش محمود فاخوری، بیروت، 1406 ق/ 1986م؛ ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1402ق/ 1982م؛ ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن كثیر، البدایة؛ ابن منظور، محمد، مختصر تاریخ دمشق ابن عساكر، به كوشش ریاض عبدالحمید مراد، دمشق، 1404 ق/ 1984 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1387 ق/ 1967 م؛ بیهقی، احمد، كتاب الزهد الكبیر، به كوشش عامر احمد حیدر، بیروت، 1408 ق/ 1987 م؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدی، تهران، 1370ش؛ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیة، به كوشش محمد سرور مولایی، تهران، 1362 ش؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به كوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1412 ق/ 1991 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به كوشش پدرسن، لیدن، 1960م؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذكرة الاولیاء، به كوشش محمد استعلامی، تهران، 1366ش؛ قشیری، عبدالكریم، الرسالة القشیریة، قاهره، 1359 ق/ 1940 م؛ كلاباذی، محمد، التعرف لمذهب اهل التصوف، به كوشش محمد جواد شریعت، تهران، 1371 ش؛ هجویری، علی، كشف المحجوب، به كوشش ژوكوفسكی، تهران، 1358ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

GAL, S; GAS; Massignon, L., Essai sur les origines du lexique technique de la mystique musulmane, Paris, 1968; id, Recueil de textes inédits, Paris, 1929. 
محمدجواد شمس