انطاکی، ابوالفرج

اَنْطاكی، ابوالفرج یحیى بن سعید بن یحیى انطاكی (زنده در 458 ق/ 1066م)، مورخ و طبیب مسیحی. وی از خویشاوندان نزدیك ائوتوخیوس اسكندرانی بطریرك اسكندریه و معروف به سعید بن بطریق است (نک‍ : ابن ابی اصیبعه، 2/ 87؛ واسیلیف، II/ 81؛.EI2). 
انطاكی در حدود سال 370ق/ 980م زاده شد (واسیلیف، همانجا) و ظاهراً دورۀ نخست زندگی خود را در مصر گذرانید. پس از آنک‍ه الحاكم خلیفۀ فاطمی در 404ق به مسیحیان و یهودیان مصر كه چندین سال در محدودیت و آزار به سر می‌بردند، اجازۀ مهاجرت به شام داد (نک‍ : انطاكی، چ تدمری، 305)، ابوالفرج نیز در 405 ق به انطاكیه ــ كه در آن زمان در تصرف روم شرقی بود ــ مهاجرت كرد (همان، 19). از پاره‌ای شواهد برمی‌آید كه انطاكی دست كم تا 458 ق/ 1066 م زنده بوده است (واسیلیف، II/ 83-84). 
مهم‌ترین اثر وی تاریخ اوست كه در واقع تكملۀ تاریخ سعید بن بطریق به شمار می‌آید. انطاكی در این كتاب حوادث را از سال 326 ق/ 938 م كه كتاب ابن بطریق بدان پایان یافته، به همان سبك و ترتیب تا 425 ق/ 1034 م دنبال كرده است. این اثر از منابع مهم تاریخ اسلام و روابط مسلمانان با مسیحیان در قرنهای 4 و 5 ق/ 10 و 11 م است. از یك سو به تاریخ امپراتوری روم شرقی و روابط آن با جهان اسلام، سرزمین بلغار، روس، گرج و ارمن، و از سوی دیگر به بررسی تاریخ خلافت عباسی و دولتهای وابسته چون اخشیدیان، حمدانیان و آل بویه، و روابط مسلمانان با مسیحیان و یهودیان، و از همه مهم‌تر تاریخ دولت فاطمی در مصر و شام، خاصه دورۀ الحاكم بامرالله پرداخته است. بخش اخیر كه نزدیك به یك سوم تاریخ انطاكی را شامل است (تدمری، 10)، اهمیت خاصی دارد. انطاكی توجه كمتری به بغداد نشان داده، و از حوادث شرق اسلامی و شمال افریقا ــ جز در ارتباط با فاطمیان ــ یاد نک‍رده است. 
انطاكی پس از تحریر نخست تاریخ (حدود سال 398ق/ 1008م) تا 405 ق/ 1015 م دوبار آن را مورد بازنگری قرار داد و مطالبی بر آن افزود (نک‍ : چ تدمری، همانجا). وی در تألیف این كتاب علاوه بر منابع اسلامی از قبیل آثار ابوعلی مسكویه و ثابت بن سنـان، از مآخذ یونانی و مسیحی محلی نیز بهره برده است (نک‍ : واسیلیف، II/ 85-89). انطاكی به شماری از اسناد رسمی و مكاتبات درباری نیز دسترسی داشته، و متن آنها را در تاریخ خود آورده است (برای نمونه، نک‍ : چ شیخو، 263-264، نیز چ تدمری، 354- 359). 
چاپ كامل این كتاب نخست به كوشش لویس شیخو، كارادُوو و زیات به ضمیمۀ التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق از سعید بن بطریق، در بیروت (1905 م) منتشر شد؛ سپس كراچكوفسكی و واسیلیف متن عربی آن را به همراه ترجمۀ فرانسوی ضمن «آثار و احوال آباء كلیسای شرقی» در پاریس (1924 و 1932 م) منتشر ساختند. 
چاپ جدید تحقیقی تاریخ انطاكی به كوشش عمر عبدالسلام تدمری در طرابلسِ لبنان (1990 م) صورت گرفت. در این چاپ نسبت به چاپ شیخو كاستیهایی مشاهده می‌شود (نک‍ : چ شیخو، 263-264، قس: چ تدمری، 427). لویس شیخو در چاپ خود از این كتاب بخش كوچكی را كه به گمان وی خلاصۀ تاریخ انطاكی است و تا حوادث 400 ق را در بر دارد، افزوده است (تدمری، 14-15). 
در 1883 م روزن گزیده‌هایی از این كتاب را كه مربوط به امپراتور باسیلیوس دوم و روابط او با بلغار است، با ترجمۀ روسی منتشر ساخت. شلومبرگر نیز بخشهایی از آن را در كتاب خود «حماسه‌های بیزانسی تا پایان قرن 10 م» نقل كرده است. 
علاوه بر تاریخ، نسخه‌ای به نام تفسیر یحیى بن سعید بن یحیى لمسائل حنین بن اسحاق الطبیة در كتابخانۀ رباط نگهداری می‌شود كه احتمال می‌رود از انطاكی باشد (زركلی، 8/ 147؛GAS, III/ 251). همچنین 3 اثر كلامی نیز بدون ذكر عنوان به او نسبت داده شده است كه نسخ آن در كتابخانۀ رباط موجود است (گراف،GAS, I/ 338; II/ 51). 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛ انطاكی، یحیى، تاریخ، به كوشش شیخو و دیگران، بیروت، 1905 م؛ همو، همان، به كوشش عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس، 1990 م؛ تدمری، عمرعبدالسلام، مقدمه بر تاریخ (نک‍ : هم‍ ، انطاكی)؛ زركلی، اعلام؛ نیز: 

EI2; GAS; Graf, G., Geschichte der christlichen arabischen Literatur, Vatican, 1947; Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes, eds. H. Grégoire and M. Canard, Brussels, 1950. 
محمدرضا ناجی