انطاکی، ابوالقاسم

اَنْطاكی، ابوالقاسم علی بن احمد حاسب مهندس، ملقب به مجتبى (د 13 ذیحجۀ 376ق/ 16 آوریل 987م)، ریاضی‌دان انطاكی. ابن ندیم كه اندكی پس از درگذشت انطاكی، در بغداد، به تألیف الفهرست مشغول بوده، تنها از سال مرگ، لقب و عنوان آثار انطاكی یاد كرده است (ص 342)؛ اما قفطی ظاهراً با تكیه بر ذیلی كه هلال بن محسّن بر كتاب تاریخ دایی خود ثابت بن سنان نگاشته (مشتمل بر حوادث سالهای 363 تا 447 ق)، آگاهی بیشتری به دست داده است (گرچه تنها در ثبت تاریخ دقیق درگذشت انطاكی صریحاً به هلال بن محسن استناد كرده است). بنابراین گزارش، انطاكی، چنانکه از نامش پیداست، اصلاً اهل انطاكیه (واقع در تركیۀ كنونی) بود و در بغداد ساكن شد و تا هنگام مرگ در این شهر زیست. قفطی همچنین انطاكی را از نزدیكان عضدالدولۀ بویهی (نک‍ : ه‍ د، آل بویه) بر شمرده، و او را از سرآمدان روزگار خود در هندسه و علم عدد (حساب) دانسته، و به تیزهوشی و فصاحت و بلاغت ستوده است (ص 110، 334)؛ درحالی‌كه در قرون متأخرتر، نویسنده‌ای چون شهرزوری (ص 439) در نزهةالارواح از احوال انطاكی اظهار بی اطلاعی كرده است. 

آثـار

ظاهراً آثار انطاكی در میان ریاضی‌دانان بعدی با اقبال چندانی روبه‌رو نشده است؛ زیرا كمتر ریاضی‌دانی از آثار وی یاد كرده، و بدانها توجه داشته است. تنها ابوالحسن علی بن احمد نسوی، ریاضی‌دان پرآوازۀ ایرانی، در مقدمۀ كتاب المقنع فی حساب الهندی تلویحاً كتاب حساب «مجتبى انطاكی» را به سبب گرایش بسیار به تفصیل، ناكارآمد دانسته است (نک‍ : قربانی، نسوی‌نامه، 12؛ نیز ووپكه، 492-493). 
گویا تنها یكی از آثار انطاكی، موسوم به تفسیر اصول اقلیدس در دست است. به گفتۀ ابن‌ندیم (ص 325)، انطاكی تمامی مقالات اصول اقلیدس را تفسیر (ترجمه و شرح) كرده بود. پیش از وی ابوجعفر خازن این كتاب را شرح كرده، و بوزجانی نیز نگارش شرحی بر آن را آغاز كرده بود، ولی كار را به انجام نرساند. به گفتۀ زوتر نسخه‌ای از این كتاب در آكسفرد موجود است (ص 64). 
ابن‌ندیم (ص 342) و قفطی (ص 234) این آثار را به انطاكی نسبت داده‌اند كه اینک نشانی از آنها در دست نیست: 1. استخراج التراجم؛ 2. تفسیر ارثماطیقی؛ 3. التخت الكبیر فی الحساب الهندی، كه ظاهراً همان كتابی است كه نسوی بدان اشاره كرده است؛ 4. الحساب بلا تخت بل بالید؛ 5. الحساب علی التخت بلا محو، احتمالاً حاوی مطالب مهمی بوده است، زیرا مؤلف در این رساله ــ همان گونه كه از نامش پیداست ــ كوشیده است تا برای محاسبات ریاضی به كمك تخت و میل (ه‍ م) شیوه‌ای پیشنهاد دهد كه به پاك كردن اعدادی كه پیش‌تر ثبت شده، نیاز نباشد. چنین شیوه‌ای قاعدتاً باید به شیوه‌های نوین محاسبه با قلم و كاغذ نزدیك‌تر باشد؛ 6. الموازین العددیة؛ 7. المكعبات (نیز نک‍ : زوتر، 64؛ قربانی، زندگی نامه ... ، 315). 
رساله‌ای در اسطرلاب مسرطن نیز منسوب به انطاكی است. نگارندۀ جلد سوم فهرست كتابخانۀ آستان قدس رضوی، دربارۀ مؤلف این رسالۀ بسیار متأخر فارسی ــ كه با شمارۀ 5285 در این كتابخانه نگهداری می‌شود ــ آورده است: «مصنف، چنانکه از پاره‌ای قرائن خفیه به دست آمده ابن المهندس علی بن احمد انطاكی متوفی 376ق است» (3/ 318). اغلب فهرست‌نگاران دیگر، و حتى كسانی چون استوری (II(1)/ 42) بی‌آنکه به صحت و سقم این انتساب توجه داشته باشند، غالباً بدین گزارش استناد كرده، و همان را تكرار كرده‌اند و تنها قربانی (همان، 314) صحت این انتساب را منوط به داشتن دلایل محكم‌تر دانسته است. در واقع نه در مآخذ متقدم و نه در متن رساله هیچ نشانه‌ای از نگارش آن توسط انطاكی مشاهده نمی‌شود. به نظر می‌رسد آنچه فهرست‌نگار آستان قدس از آن با عنوان «قرائن خفیه» یاد كرده است، چیزی جز سخنان سجزی در مقدمۀ رسالۀ عربی الاسطرلاب المسرطن (كه در فهرست آستان قدس با شمارۀ 5286 و بلافاصله پس از رسالۀ فارسی مذكور قرار دارد) نیست؛ زیرا سجزی (گ 1 ب) در آغاز این رساله به نگارش رساله‌ای دربارۀ اسطرلاب مسرطن توسط شخصی به نام «علی بن احمد، معروف به ابن المهندس» اشاره كرده است. 

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن ندیم، الفهرست؛ سجزی، ابوسعید، الاسطرلاب المسرطن، نسخۀ خطی كتابخانۀ آستان قدس رضوی، شم‍ 5286؛ شهرزوری، محمد، نزهة الارواح ( تاریخ الحكماء)، ترجمۀ كهن مقصود علی تبریزی، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمد سرور مولایی، تهران، 1365 ش؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ همو، نسوی نامه، تهران، 1351ش؛ قفطی، علی، تاریخ الحكماء، لایپزیگ، 1903 م؛ نیز: 

Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Woepcke, F., «Propagation des chiffres indiens», JA, 1863, vol. I. 
یونس كرامتی