اندیمشک

اَنْدیمِشْك، شهرستان و شهر مركز آن واقع در استان خوزستان. نام اندیمشك به پیشنهاد فرهنگستان ایران برای روستای صالح‌آباد از توابع دزفول برگزیده شده است (امام شوشتری، 234، 235؛ لغت نامه ... ). اندیمشك یا اندامِش نام كهن شهر دزفول (ه‍ م) و پل بزرگ مجاور آن نیز بوده (حمدالله، 111؛ امام شوشتری، 228) كه در میانۀ راه شهر لور و گندی شاپور با فاصلۀ دو فرسنگ از هر كدام قرار داشته است (ابن حوقل، 307؛ اصطخری، 116؛ یاقوت، 1/ 372؛ عبدالمؤمن، 1/ 122). همچنین دژی استوار در این نواحی با نام اندمشن (گیلگرد) برپا بوده كه به انوشبرد شهرت داشته است (كریستن‌سن، 307، حاشیه). برخی مآخذ كهن، نام آن دژ را اَنوش یا انهش، به معنای فراموش شده (هاروتیونیان، 61؛ فره‌وشی، 17، 221؛ رضا، 131، حاشیۀ 1 و 3) آورده‌اند. این نام‌گذاری بدان سبب بوده كه بر زبان آوردن نام زندانیان آن و حتى نام دژ ممنوع بوده است (كریستن‌سن، 307) در این دژ، پیش از اسلام، عده‌ای از افراد خاندان سلطنتی ازجمله كَواد اول (قباد) پادشاه ساسانی و ارشك سوم پادشاه ارمنستان در بند شدند (همانجا، حاشیۀ 4؛ پاتكانیان، 208-209). 

شهرستان اندیمشك

اندیمشك یكی از 16 شهرستان استان خوزستان است كه در شمال آن واقع شده است ( آمارنامه ... ، 38، نقشه). شهرستان اندیمشك از شرق با دزفول، از جنوب با شوش، از غرب با آبدانان (استان ایلام) و از شمال با پل دختر و خرم‌آباد (استان لرستان) همسایه است (همانجا). شهرستان اندیمشك از دو بخش الوار گرمسیری (ه‍ م) مشتمل بر 3 دهستان به نامهای حسینیه، قیلاب و مازو، و بخش مركزی مشتمل بر دهستان حومه تشكیل شده، و مجموعاً دارای 170 آبادی است. شهر اندیمشك، مركز شهرستان و تنها شهر آن است (همان، 27، 33). 

ویژگیهای طبیعی

شهرستان اندیمشك در دامنه‌های جنوب باختری رشته كوههای زاگرس قرار گرفته است و دو مرفولوژی كوهستانی در بخشهایی از شمال، و جلگه‌ای در جنوب آن دیده می‌شود (نقشۀ عملیات). بلندترین كوههای بخش شمالی آن مشتمل بر كوه سالن با ارتفاع 460‘2 متر، و كوه دارتاگیروه با ارتفاع 383‘2 متر است. معادن غنی سنگ گچ و سنگ آهك در این نواحی وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 29). آب و هوای اندیمشك معتدل و خشك است. در فاصلۀ سالهای 1340 تا 1359ش/ 1961 تا 1980م، حداكثر و حداقل مطلق درجۀ حرارت در ایستگاه باران‌سنجی اندیمشك به ترتیب °52 و °6- سانتی‌گراد و میانگین حداكثر و حداقل آن به ترتیب °1/ 32 و °4/ 16 سانتی‌گراد برآورد شده است. طی همین مدت میانگین بارش سالانه 8/ 325 میلی‌متر بوده، و بیشترین درصد میزان بارندگی در فصول پاییز و زمستان است («داده‌ها ... »، 1). 
دو رودخانۀ كرخه و دز در دو سوی شهرستان اندیمشك جاریند. رود كرخه مرز باختری (15 كیلومتری) شهرستان اندیمشك را تشكیل می‌دهد. این رود كه از كوههای الوند و گرو سرچشمه می‌گیرد، در ابتدای مسیر طولانی خود گاما ساب، در لرستان سیمره، و در خوزستان كرخه نامیده می‌شود. شاخۀ مهم آن در اندیمشك، رود زال است. رود دز نیز كه مرز خاوری شهرستان اندیمشك را تشكیل می‌دهد، از كوههای لرستان سرچشمه گرفته، پس از آبیاری نواحی خاوری اندیمشك و دزفول و پس از پیوستن آب شطیط به آن، در نقطه‌ای به نام بند قیر به كارون می‌ریزد. از شاخه‌های رود دز در شهرستان اندیمشك، می‌توان از رودهای بالارود و دمدم نام برد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 28- 29). 
پوشش گیاهی این نواحی مشتمل بر درختان بلوط، كنار، انجیر كوهی و انار جنگلی، و برخی گیاهان مرتعی نواحی شمالی آن، گل گاوزبان، خاكشیر، ختمی و بابونه است. مراتع مناسبی برای چرای دام در این نواحی وجود دارد. همچنین برخی جانوران مانند روباه، شغال، گرگ، كفتار، آهو، خرگوش، جوجه تیغی، گراز، كبك، تیهو، غاز و اردك وحشی در نواحی كوهستانی و جلگه‌ای اندیمشك زندگی می‌كنند (همان، 29). 
اندیمشك در 1325ش به بخش تبدیل شد و ساكنان آن عشایر لر و عرب بودند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6/ 28). در 1359ش با پیوستن بخش الوار گرمسیری (از بخشهای شهرستان خرم‌آباد استان لرستان) به آن، شهرستان اندیمشك شكل گرفت ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 31). 
ویژگیهای اجتماعی ـ اقتصادی: بر مبنای سرشماری سال 1375 ش، شهرستان اندیمشك 594‘155 نفر جمعیت داشته، و ضریب شهر نشینی آن 7/ 68٪ بوده است. جمعیت ساكن در نقاط روستایی آن 492‘22 نفر در بخش الوار گرمسیری، و 211‘21 نفر در بخش مركزی بوده است ( آمارنامه، 38، 41). 
فعالیتهای اقتصادی شهرستان اندیمشك شامل زراعت، دامداری و صنایع‌دستی و ماشینی است. رودخانه‌های پر آب كرخه و دز، موجب رونق كشاورزی در اندیمشك است كه به صورتهای مكانیزه، نیمه مكانیزه و سنتی صورت می‌گیرد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 29-30). افزون بر آب رودها، از چاههای عمیق نیز در مصارف كشاورزی بهره‌برداری می‌شود ( آمارنامه، 229). سطح زیر كشت محصولات زراعی در شهرستان اندیمشك بر مبنای برآورد سالهای 1374-1375ش ادارۀ كل كشاورزی استان خوزستان چنین بوده است: گندم آبی و دیم 098‘10و 692‘19 هكتار، جو آبی و دیم 117 و 710‘2 هكتار، ذرت دانه‌ای 916‘2 هكتار، ماش 592 هكتار، لوبیا 135 هكتار، باقلا 10 هكتار و چغندرقند 195 
هكتار (همان، 202). 
دامداری در شهرستان اندیمشك به دو شیوۀ سنتی و صنعتی صورت می‌گیرد و مازاد و فرآورده‌های آن به نقاط دیگر صادر می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 30). دامهای موجود در شهرستان اندیمشك مشتمل بر: 017‘213 رأس دام كوچك و 212‘6 رأس دام بزرگ بوده است ( فرهنگ روستایی، 45). 
صنایع‌دستی مانند قالی‌بافی، جاجیم‌بافی، گلیم‌بافی و موج‌بافی در بیشتر روستاها رایج است. قالیها بیشتر با طرحهای اصفهان و كاشان و نقشهای شاه عباسی و محلی بافته می‌شوند. صنایع در شهرستان اندیمشك رو به توسعه است و اكنون كارخانجات یخچال‌سازی، یخ‌سازی، قند، تولید گچ، پارچه‌بافی، موزائیك سازی، تولید مصالح ساختمانی، سنگ‌بری، ساخت ماشین آلات كشاورزی، ساخت لوازم چوبی خانگی، ساخت وسایل گازسوز، ساخت انواع منبع، مقواسازی، تولید سیم، كابل و دكل برق و تراشكاری در آنجا وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). همچنین 17 كارگاه استخراج معدن در شهرستان اندیمشك فعال است كه دو كارگاه به استخراج نفت خام و گاز طبیعی، و 15 كارگاه به استخراج سنگ، شن و ماسه، و خاك رس می‌پردازند ( آمارنامه، 243). بسیاری از اقلام تولیدی كه مشتمل بر گندم، جو، ذرت، چغندرقند، تره‌بار، دام و تولیدات معدنی است، به اهواز (مركز استان) صادر می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). 

ویژگیهای فرهنگی

درصد باسوادان، در جمعیت 6 ساله و بیشتر شهرستان اندیمشك در میان مردان 9/ 85٪ و در میان زنان 1/ 76٪ بوده است. این درصد در نقاط روستایی در میان مردان 8/ 82٪ و در میان زنان 5/ 67٪ گزارش شده است ( آمارنامه، 67). مردم شهرستان اندیمشك به زبانهای فارسی (با گویشهای لری و كردی) و عربی سخن می‌گویند و مذهب آنان شیعۀ دوازده امامی است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 29). 

عشایر

مراتع شهرستان اندیمشك، زمستانگاه بسیاری از عشایر است كه به ترتیب جمعیت عبارتند از: ایل میوند (ممیوند)، ایل دریكوند، ایل پاپی، ایل ترك (یارم طاقلو)، ایل سگوند، طایفۀ مستقل سادات اهوقلندر و ایل حسنوند. با وجود این، برخی خانوار ایلات دریكوند و پاپی تابستانها را نیز در شهرستان اندیمشك به سر می‌برند ( سرشماری اجتماعی ... ، 17). 

آثار تاریخی

برخی آثار كهن شهرستان اندیمشك اینهاست: خرابه‌های شهر كهن لور؛ ایوان كرخه كه آثار آن مشرف به رودخانۀ كرخه و مشتمل بر تالار بزرگ ویژۀ اجرای مراسم درباری بوده است؛ و آثار پل بر جای مانده از دورۀ ساسانی بر روی رودخانۀ كرخه واقع در 18 كیلومتری ایوان كرخه ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 32). 

شهر اندیمشك

این شهر مركز شهرستان اندیمشك در طول جغرافیایی °48 و ´21 و عرض جغرافیایی °32 و ´27 در ارتفاع 150 متری از سطح دریا واقع است. اندیمشك در 150 كیلومتری شمال بـاختری اهواز و در مسیر راه تهران ـ اهواز و همچنین در مسیر خط آهن جنوب (تهران ـ خرمشهر) قرار گرفته است. شهر اندیمشك در بخش جلگه‌ای و هموار استان خوزستان قرار گرفته، و از آب و هوایی گرم و خشك برخوردار است (همان، 30). 

پیشینۀ شهر

بانی آن فردی به نام صالح محمد خان حاكم شوشتر و دزفول بوده است. وی در 1220 ق/ 1805م، در نزدیكی شهر كهن لور و در 11 مایلی (تقریباً 18 كیلومتری) شمال باختر دزفول دژی را بنیاد نهاد كه به انضمام حومۀ آن، صالح‌آباد نامیده شد (نک‍ : امام شوشتری، 234-235؛ لریمر، II/ 479). صالح‌آباد یك بار ویران، و مجدداً ساخته شد (همانجاها). روستای صالح‌آباد كه در نتیجۀ اسكان برخی عشایر به تدریج شكل گرفت، در 1314 ش، اندیمشك نامیده شد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 30-31). توسعۀ اندیمشك به سبب ایجاد خط آهن در 1306 ش و افتتاح آن در 1317 ش بوده است (همان، 31؛ « راهنمای ... »، 549)، همچنین ضمن جنگ جهانی دوم، به موجب معاهده‌ای، اندیمشك محل انتقال نفت برای روسیه بود. بدین صورت كه برای كاستن از ترافیك راه آهن یك خط لولۀ نفت از آبادان تا اندیمشك ساخته شد تا نفت منتقل شده به واگنها حمل شود. این روند تا احداث خط لولۀ تهران از مسیر كوهستان در 1334 ش ادامه یافت ( ایرانیكا). 
اندیمشك در 1335ش به عنوان مركز بخش اندیمشك، و در 1359ش به عنوان مركز شهرستان اندیمشك انتخاب شد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). جمعیت شهر اندیمشك بر مبنای سرشماری عمومی 1375 ش، 923‘106 نفر بوده است ( آمارنامه، 39). نسبت جنسی شهر اندیمشك بر مبنای آمار دورۀ قبل (1365ش)، 100 نفر زن در مقابل 107 مرد بوده است. در همان سال از میان جمعیت 6 ساله و بیشتر اندیمشك 6/ 72٪ باسواد بوده‌اند كه این نسبت در میان مردان، 4/ 80٪ و در میان زنان، 1/ 64٪ بوده است. در طبقه‌بندی شاغلان بر حسب گروهها عمدۀ فعالیت، از جمعیت 10 ساله و بیشتر این شهر، 4/ 7٪ در گروه عمدۀ ساختمان، 6٪ در گروه عمدۀ صنعت و 5/ 2٪ در گروه عمدۀ كشاورزی، دامپروی و ... و بقیه در دیگر گروهها اشتغال داشته‌اند ( سرشماری عمومی ... ، 18). 
مردم شهر اندیمشك به زبان فارسی و گویش لری (خرم‌آبادی) سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). 

مآخذ

آمارنامۀ استان خوزستان (1375 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان خوزستان، تهران، 1375 ش؛ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، بیروت، 1979 م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالك و الممالك، به كوشش محمد جابر عبدالعال حسینی، قاهره، 1381 ق/ 1961 م؛ امام شوشتری، محمدعلی، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، 1331 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش گ. لسترنج، تهران، 1362 ش؛ رضا، عنایت‌الله، «نگاهی به كتاب تاریخ فاوستوس بوزند»، نامۀ اقبال، به كوشش سیدعلی آل داود، تهران، 1377 ش؛ سرشمـاری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر كوچنده (1366 ش)، نتایج تفصیلی، استان خوزستان، مركز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان اندیمشك، مركز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصدالاطلاع، به كوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1373 ق/ 1954 م؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (دزفول)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 69؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان ششم (خوزستان)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330 ش؛ فرهنگ روستایی (1365 ش)، استان خوزستان، مركز آمار ایران، تهران، 1367 ش؛ فره‌وشی، بهرام، فرهنگ پهلوی، تهران، 1346 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ نقشۀ عملیات مشترك (زمینی)، سازمان جغرافیایی كشور، تهران، 1362 ش، گ 13- 39؛ هاروتیونیان، وارتان، فرهنگ ارمنی به فارسی، تهران، 1350 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Data Processing Center, Andimeshk, Period 1961-1980, Iranian Meteorological Organization; Iranica; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, ’Omān and Central Arabia, Calcutta, 1908; The Middle East Intelligence Handbooks, 1943-1945, Persia, London, 1987; Patkanian, M. K., «D’une histoire de la dynastie des Sassanides», JA, 1866, vol. VII. 
مژگان نظامی