انجمن معارف

اَنْجُمَنِ مَعارِف، انجمنی متشكل از برخی معارف دوستان ایرانی كه در 1315ق/ 1897م، به اهتمام شخصیتهایی مانند امین‌الدوله و احتشام‌السلطنه، با هدف تأسیس مدارس جدید و توسعۀ معارف در تهران تشكیل شد. 
به گفتۀ دولت‌آبادی، در ذیقعدۀ 1314، امین‌الدوله پس از دستیابی به صدارت، بر آن شد تا مدرسۀ رشدیه را كه پیش‌تر در تبریز به مدیریت میرزا حسن تبریزی (رشدیه) تأسیس شده بود، در تهران نیز راه‌اندازی كند (1/ 178-181). در این زمان حركتی همسو از طرف برخی تجددطلبان مانند احتشام‌السلطنه ظهور كرد و ایشان نخستین بار در رجب 1315، به ابتكار كریم خان سوادكوهی، سردارمكرم و البته با رخصت امین‌الدوله، به همراه عده‌ای مانند جعفر قلی خان نیرالملك و یحیى دولت‌آبادی، در منزل سردار مكرم فراهم آمدند تا مدرسه‌ای شبانه‌روزی برای تعلیم و نگهداری دانش‌آموزان یتیم تأسیس كنند (همو، 1/ 184-187). این جلسه منجر به تشكیل انجمن معارف شد كه هدف آن بسط و توسعۀ مدارس جدید بود. امین‌الدوله با نفوذ خود، وزیر علوم، یعنی نیرالملك را به ریاست انجمن برگماشت (همو، 1/ 186-187) و برای نشان دادن همراهی خود با اهداف انجمن، در باغ مسكونی خویش، مدرسۀ رشدیه را برپا ساخت (همو، 1/ 186). 
اعضای انجمن در نخستین گام خود، دچار دو دستگی و اختلاف‌نظر شدند. عده‌ای مانند مفتاح‌الملك و ممتحن‌الدوله، زیرنظر احتشام‌السلطنه، به رقابت با امین‌الدوله و همفكران او، یعنی میرزا حسن تبریزی و نیرالملك پرداختند (همو، 1/ 187- 188). 
همفكران احتشام‌السلطنه خیلی زود توانستند بر رقیبان خود غلبه یابند و نیرالملك به رغم آنکه ریاست انجمن را داشت، عمدۀ فعالیتها به دست احتشام‌السلطنه و نفوذ او صورت می‌گرفت. از جملۀ اقدامات احتشام‌السلطنه، جمع‌آوری اعانه از طبقات مختلف مردم و نیز محدود ساختن بودجۀ مدرسۀ رشدیه بود (همو، 1/ 187-191). وی با این تمهیدات توانست در مدت 6 ماه، مدارسی مانند افتتاحیه، ابتدائیه، علمیه و مظفریه را برپا سازد و 3 هزار دانش‌آموز در این مدارس گردآورد (احتشام‌السلطنه، 326-327). 
در محرم 1316، امین‌الدوله از صدارت معزول شد و دشمن دیرینۀ او، یعنی امین‌السلطان كه باطناً موافق اصلاحات نبود، صدارت یافت (دولت‌آبادی، 1/ 209، 211، 213-214). در این زمان دو دستگیهایی در انجمن پدید آمد و كسانی مانند مفتاح‌الملك، از احتشام‌السلطنه جدا شده، خود را به گروه نیرالملك و رشدیه نزدیك ساختند. مفتاح‌الملك برای كنار گذاشتن احتشام‌السلطنه در نخستین گام، خود را به امین‌السلطان نزدیك ساخت (همو، 1/ 216)، اما احتشام‌السلطنه برای خنثى ساختن اقدامات وی، امین السلطان را به انجمن دعوت كرد. پذیرش این دعوت از سوی امین‌السلطان و كمك مالی وی به انجمن (همو، 1/ 217- 219)، احتشام‌السلطنه را به این اشتباه انداخت كه وی با انجمن موافقت قلبی دارد و می‌توان به حمایتهای او پشت گرم بود؛ از این رو، علاوه بر تأسیس كتابخانۀ ملی، مدرسۀ اكابر، دارالتألیف و دارالترجمه (همو، 1/ 221-222؛ احتشام‌السلطنه، 327)، درصدد برآمد تا مدرسۀ دارالفنون را از اختیار نیرالملك، وزیر علوم به در آورد (دولت‌آبادی، 1/ 224). 
مفتاح‌الملك با تمسك به این اقدام احتشام‌السلطنه نامه‌ای به شاه نوشت و اعمال او را مغایر با استقلال سلطنت عنوان نمود. با كمك و نفوذ امین‌السلطان و به بهانۀ این نامه، شاه فرمان خلع احتشام‌السلطنه و ریاست نیرالملك بر انجمن معارف را صادر كرد (همو، 1/ 225-226؛ احتشام‌السلطنه، 344-345). 
مردم به علت خارج شدن احتشام‌السلطنه از انجمن، دیگر حاضر به كمك مالی به انجمن نشدند (دولت‌آبادی، 1/ 244). این موضوع و همچنین افشای سوء استفاده‌های مالی از بودجۀ انجمن سبب شد تا مفتاح‌الملك هم خود را از ادارۀ انجمن دور سازد. نتیجۀ نهایی آن بود كه در شوال 1318، انجمن در عمل، به حالت انحلال و تعطیل افتاد (همو، 1/ 241، 244، 282). 

مآخذ

احتشام‌السلطنه، محمود، خاطرات، به كوشش محمد مهدی موسوی، تهران، 1366 ش؛ دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1362 ش. 

علی میرانصاری