انبیاء

اَنْبیاء، بیست ویكمین سورۀ قرآن مجید، دارای 7 واحد موضوعی (ركوع)، 112 (یا 111) آیه، 168‘1 كلمه و 870‘4 حرف. 
نام 14 تن از انبیای عظام در این سوره آمده است و اطلاق نام انبیاء بر این سوره از همین روست (نک‍ : فیروزآبادی، 1/ 317؛ بقاعی، 12/ 378). در ترتیب تلاوت، پنجمین سوره از «سُوَر مِئین» است، یعنی سوره‌های بیش و كم صد آیه‌ای (نک‍ : اندرابی، گ 40 الف؛ سیوطی، الاتقان ... ، 1/ 221) كه پس از سورۀ طه و پیش از سورۀ حج قرار گرفته است. در ترتیب نزول مشهور، هفتاد و سومین سوره است كه پس از سورۀ ابراهیم و پیش از سورۀ مؤمنون نازل شده است (ابن جوزی، 125؛ دروزه، 1/ 15). در دیگر روایات اسلامی در باب ترتیب نزول نیز، غالباً ردیفهای 70، 71 و 72 را به ایـن سـوره اختصـاص داده‌انـد (نک‍ : طبرسی، 5/ 405؛ خازن، 1/ 8؛ سیوطی، همان، 1/ 40-43؛ رامیار، 672). 
با توجه به تعریف سوره‌های نازل شده در «مرحلۀ مكّیِ ختامی» (نک‍ : صالح، 209)، به نظر می‌رسد كه سورۀ انبیاء نیز مانند سورۀ ابراهیم (ه‍ م) از سوره‌های نازل شده در این مرحله باشد. با اینهمه، بنابر سخن منسوب به ابن مسعود، این سوره و 4 سورۀ دیگر پیش از آن، در سالهای نخستین مكه نازل شده، و به آنها «العِتاقُ الاُوَل» می‌گفته‌اند (ابن‌كثیر، 4/ 551؛ بخاری، 5/ 223؛ رامیار، 597؛ نیز نک‍ : ه‍ د، اسراء، سوره). 
سورۀ انبیاء از جمله سوره‌های قرآنی است كه با یك جملۀ خبری آغاز شده است (نک‍ : سیوطی، همان، 3/ 362) و جملۀ آغازین آن: «اِقْتَرَبَ لِلنّاسِ حِسابُهُمْ»، با سر آغاز سورۀ قمر: «اِقْتَرَبَتِ السّاعَةُ» همانند است. از این رو، در هر دو سوره، به خصوص در آغاز آن دو، لحن بیان، قاطع (قطب، 4/ 2366، 6/ 3424)، و برعكس، در هر دو سوره، آهنگ آیات پایانی آرام است (انبیاء/ 21/ 105-112؛ قمر/ 54/ 54-55). مضامین مطلع این دو سوره هماهنگ و همگونند (انبیاء/ 21/ 1-10؛ قمر/ 54/ 1- 8). داستان حضرت نوح (ع) و حضرت لوط (ع) در هر دو سوره آمده است (انبیاء/ 21/ 74-77؛ قمر/ 54/ 9-6، 33- 39). در سورۀ انبیاء سرگذشت دیگر پیامبران و قومهای ایشان تفصیلی است از آنچه دربارۀ دیگر اقوام در سورۀ قمر آمده است. مقصود اصلی و محور موضوعیِ سورۀ انبیاء نیز، مانند سورۀ قمر، تهدید مكذبین و ستیزندگان با رسولان الٰهی است كه در سورۀ قمر با تكیۀ بیشتر بر سرگذشت عاد و ثمود (نک‍ : قمر/ 54/ 18-32) و در سورۀ انبیاء، بیشتر با تكیه بر سرگذشت دیگر اقوام و پیامبرانشان تبیین گردیده است. 
سورۀ انبیاء، با مقدمه‌ای مشتمل بر تهدید شدید كُفّار (آیات 1-4) آغاز می‌گردد، اعتراضات واهی و ناسنجیدۀ آنان، و عنوانهای نابخردانه‌ای را كه به پیامبر اكرم (ص) نسبت می‌دادند، یكایك گزارش می‌كند و تأكید دارد بر اینکه نظام رسالت پیامبران الٰهی همواره بر همین نسق بوده است و پیامبریِ حضرت ختمی مرتبت(ص) نیز خارج از آن نظام نیست (آیات 5-10). غافلگیر شدن دشمنان خدا و ستیزندگان با پیامبر را در برابر عذاب الٰهی مجسّم می‌گرداند (آیات 11-15)؛ سپس نظام متقَن و محكم جهان آفرینش را وصف می‌كند و استقامت نظام هستی را در جهت تثبیت قانون پیروزی همیشگی حق بر باطل تشریح می‌كند (آیات 16-20)؛ آنگاه به بیان توحید و تفهیم آن در قالب ردّ و پاسخ به ایرادهای مشركان می‌پردازد و ضمن تصریح بر پیوستگی مبدأ و معاد، بر فانی بودن جهان و جهانیان تأكید دارد (آیات 21-35)؛ نیز نحوۀ برخورد عموم مخالفان با پیامبران خدا را توضیح می‌دهد و در اثنا و پایان آن، پیاپی مخالفان پیامبر اكرم (ص) را انذار و تهدید می‌كند (آیات 36-47)؛ همچنین به طور مختصر از حضرت موسى و هارون (ع) و كتاب و معجزات آن دو یاد می‌كند (آیات 48 و 49) و به مناسبت، به نزول قرآن كریم بر پیغمبر اكرم (ص) اشاره دارد (آیۀ 50)؛ آنگاه به سرگذشت حضرت ابراهیم (ع) می‌پردازد و داستان گفت‌وگوی آن حضرت را در نوجوانی با آزر، به تفصیل می‌آورد (آیات 51-56) و به دنبال آن، ماجرای بت‌شكنی ابراهیم (ع) را كه به افكنده شدن وی در آتش، و البته نجات آن حضرت به قدرت و اعجاز الٰهی انجامید، حكایت می‌كند (آیات 57-73)؛ با اشاره بر داستان حضرت لوط (ع) و سپس بر داستان حضرت نوح (ع)، آنگاه به داستان حضرت داوود و سلیمان (ع) و سپس حضرت ایوب(ع) می‌پردازد (آیات 74-84)؛ همچنین اسماعیل، ادریس و ذوالكفل (ع) را می‌ستاید (آیات 85 و 86) و به داستان ذوالنون (= یونس) (آیات 87 و 88) و داستان حضرت زكریا (ع) و حضرت مریم (ع) اشاره می‌كند (آیات 89-91)؛ و سرانجام به نتیجه‌گیری از آن مجموعۀ سرگذشتها می‌رسد كه خداوند متعال همگان را «امت واحده» قرار داده است، اما همواره مردمان به شیوه‌های گوناگون، این وحدت را از هم پاشیده‌اند (آیات، 92 و 93)؛ برای شدت بخشیدن به تهدید كافران، ظهور یأجوج و مأجوج را كه از «اشراط الساعه» است، مطرح می‌كند (آیات 94-97)؛ بر بُتها و خدایان دروغین مشركان سخت می‌تازد و آنها را با پرستندگانشان یكجا به آتش دوزخ حوالت می‌دهد (آیات 98-100)، اما در برابر، آنانک‍ه مشمول رحمت الٰهی هستند، از دوزخ به دور خواهند ماند و در روز قیامت محزون و غمگین نخواهند بود (آیات 101-103)؛ حادثۀ پر هیبت درهم پیچیده شدن طومار آسمانها را در آستانۀ قیام قیامت با تعبیراتی سهمگین عنوان می‌كند (آیۀ 104)؛ و آنگاه سوره با خاتمه‌ای آهنگین، با این نوید جان‌بخش پایان می‌پذیرد كه به یقین وراثت زمین از آن صالحان خواهد بود و حكومت عدل و صلاح بر سراسر جهان گسترده خواهد شد. آنگاه به پیامبر اكرم (ص) دلداری می‌دهد و سفارش می‌كند كه دست از كافران بشوید و آنان را به خدای رحمان واگذارد (آیات 105-112). 
سیاق مفاهیمی از سورۀ انبیاء با سورۀ پیش از آن (طه) بسیار نزدیك است (نک‍ : طبرسی، 4/ 38؛ سیوطی، تناسق ... ، 103؛ نیز نک‍ : قطب، 4/ 2366)، مانند هماهنگی مضامین مقدمۀ این دو سوره (طه/ 20/ 2- 8؛ انبیاء/ 21/ 1-10)؛ شرح چگونگی بعثت حضرت موسى و هارون (ع) و داستان آن دو، نخست با فرعون و فرعونیان (طه/ 20/ 9-76) و سپس با بنی اسرائیل و سامری (طه/ 20/ 77- 98) كه اجمال همین داستان را در سورۀ انبیاء (21/ 48- 49) تفصیل می‌دهد. 
آیۀ مشهور «وَ لَقَد كَتَبْنا فی الزَّبورِ مِن بَعْدِ الذَّكْرِ اَنَّ اْلاَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحونَ» كه تفسیر مفهومی و مصداقی آن همواره معرض آراء مفسران بوده (نک‍ : طبری، 17/ 81-82؛ طبرسی، 3/ 66-67)، در این سوره واقع شده است (21/ 105). این آیه از جمله آیاتی است كه در روایات شیعی، به ظهور مهدی موعود (ع) و فراگیر شدن عدل و قسط در سراسر جهان تأویل شده است (نک‍ : طبرسی، همانجا؛ بحرانی، 3/ 75؛ حویزی، 3/ 464-465؛ طباطبایی، 14/ 369). 
در باب فضیلت قرائت سورۀ انبیاء و خواص آن روایات متعددی از محدثان شیعی و سنی رسیده است (یافعی، 92-93؛ طبرسی، 4/ 38؛ بحرانی، 3/ 51؛ قس: فیروزآبادی، 1/ 322). طرح نماز مخصوصی نیز توأم با قرائت این سوره پیشنهاد شده است (یافعی، 93-94). همچنین دعای حضرت یونس (ع) «لااِلٰهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی كُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ» را كه در این سوره آمده است (21/ 87)، به موجب روایتی از پیامبر اكرم (ص) اسم اعظم تلقی كرده‌اند (یافعی، 93). 

مآخذ

ابن جوزی، عبدالرحمان، فنون الافنان، به كوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، 1408ق/ 1988م؛ ابن كثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن، بیروت، 1389ق/ 1970م؛ اندرابی، احمد، الایضاح فی القراءات، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1315 ق؛ بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، حیدرآباد دكن، 1398 ق/ 1978 م؛ حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، به كوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1385 ق؛ خازن، علی، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1381 ق/ 1962 م؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1362 ش؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ همو، تناسق الدرر، به كوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، 1985 م؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، تهران، 1389ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، 1354-1356 ق/ 1935-1937 م؛ طبری، تفسیر؛ فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز، به كوشش محمدعلی نجار، قاهره، 1383ق؛ قرآن مجید؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1402 ق/ 1982 م؛ یافعی، عبدالله، الدر النظیم، قاهره، مكتبة عبدالحمید احمد حنفی. 

محمدعلی لسانی فشاركی