انباری

اَنْباری، ابومحمد قاسم بن محمد بن بشار (د 304 یا 305 ق/ 916 یا 917 م)، ادیب، لغوی و محدث. 
نسبت انباری نشان از آن دارد كه وی از شهر انبار برخاسته (ابن ندیم، 81؛ قفطی، 3/ 28)، اما یغموری او را اهل سامرا دانسته است (ص 345). به گفتۀ خود او هنگامی كه فرزندش محمد (نک‍ : ه‍ د، ابن انباری) كودكی خردسال بود، به بغداد رفت (ح 275 ق). وی كه ظاهراً در آغاز ورودش به بغداد در تنگدستی به سر می‌برد، كوشید با حمایت ثعلب و یاری خاندان بنوبدر زندگی خود را سامان بخشد (نک‍ : یاقوت، 16/ 318). پس از چندی نزد محدثانی چون سلمة بن عاصم، حسن بن عرفه، احمد بن حارث خزاز و عمر بن شبّه حدیث آموخت (خطیب بغدادی، 12/ 440-441؛ سیوطی، 2/ 261) و از عمویش احمد بن بشار، سلیمان بن خلاد، محمد بن صالح بن زید و نصر بن داوود صاغانی قرائت قرآن كریم را فراگرفت (ابن‌جزری، 2/ 24). همچنین نزد ابوعكرمه عامر بن عمران ضبی شعر و ادب آموخت و همو بود كه شرح المفضلیات را بر وی املا كرد (نک‍ : خطیب تبریزی، 3/ 1232). 
انباری پس از آنک‍ه در لغت، حدیث و قرائت تبحر یافت، دست به تألیف كتابهایی در لغت زد و نیز در جامع منصور بغداد به تدریس و املا پرداخت و به گفته‌ای، او و فرزندش محمد هر كدام در گوشه‌ای از این مسجد تدریس می‌كرده‌اند (ابن ابی یعلى، 2/ 69؛ ابن انباری، 181؛ فروخ، 2/ 431). علاوه بر فرزندش محمد، احمد بن عبدالرحمان معروف به ولی و علی بن موسى رزاز از شاگردان او به شمار می‌روند (قالی، 2/ 310؛ ابن جزری، همانجا؛ خطیب بغدادی، 12/ 441). منابع كهن او را ثقه، صدوق و امین دانسته، و همۀ روایاتش را موثق شمرده‌اند (همو، نیز قفطی، همانجاها). با اینهمه، وی شهرت چندانی نیافت و نتوانست از میان انبوه دانشمندان برجستۀ بغدادی سربركشد و بی‌گمان شهرت فراگیر فرزندش ابوبكر در این امر بی‌تأثیر نبود. 
تنها اثری كه از انباری برجای مانده، شرح مفضلیات مفضل ضبی است كه كهن‌ترین شرح این كتاب به شمار می‌رود. همان گونه كه خود وی در مقدمۀ كتاب یادآور شده، این اثر در اصل حاصل یادداشتهای وی از مجالس املای ابوعكرمه عامر بن عمران ضبی است كه روایات دیگری را از كسانی همچون ابوعصیده و ابوحاتم سجستانی بدان افزوده، و پس از او فرزندش ابوبكر آنها را تنقیح كرده است (نک‍ : ص 346؛ شاكر، 12؛ EI2).
انباری چند رساله در لغت نیز داشته كه ظاهراً اثری از آنها برجای نمانده است: 1. الامثال، 2. خلق الانسان، 3. خلق الفرس، 4. شرح السبع الطوال، 5. غریب الحدیث، 6. المذكر و المؤنث، 7. المقصور و الممدود (ابن‌ندیم، 81-82؛ یاقوت، 16/ 317؛ سیوطی، همانجا). 

مآخذ

ابن ابی یعلى، محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد فقی، قاهره، 1371 ق/ 1952 م؛ ابن انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به كوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959 م؛ ابن جزری، محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، به كوشش برگشتراسر، قاهره، 1352 ق/ 1933 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ انباری، قاسم، «بخشی از شرح المفضلیات» (نک‍ : مل‍ ، هافنر)؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1350 ق؛ خطیب تبریزی، یحیى، شرح اختیارات المفضل، به كوشش فخرالدین قباوه، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق/ 1965 م؛ شاكر، احمدمحمد و عبدالسلام محمدهارون، مقدمه بر المفضلیات، قاهره، 1383 ق/ 1963 م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1985 م؛ قالی، اسماعیل، الامالی، قاهره، 1373 ق/ 1954 م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1374ق/ 1955م؛ یاقوت، ادبا؛ یغموری، یوسف، نور القبس المختصر من المقتبس مرزبانی، به كوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، 1374 ق/ 1964 م؛ نیز: 

EI2; Haffner, A., «Zu Thorbecke’s Ausgabe der MufaĐĐalijjât», Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Wien, 1899, vol. XIII. 
عنایت‌الله فاتحی‌نژاد