امین الدوله سامری

اَمینُ‌الدّولۀ سامِری، ابوالحسن بن غزال بن ابی سعید (598-14 ذیقعدۀ 648 ق/ 1202-7 فوریۀ 1351 م)،پزشك و سیاستمدار در دستگاه ایوبیان. وی از طایفۀ سامری ــ فرقۀ كوچكی از یهودیان ــ بود و سپس مسلمان شد. ظاهراً امین‌الدوله نزد عموی خود پزشكی آموخت، اما از دیگر استادان او در این فن یادی نشده است (نک‍ : ابن‌ابی‌اصیبعه، 2/ 234-235؛ نیز نک‍ : ERE, XI/ 161). 
امین‌الدوله بیشتر در كار سیاست فعالیت داشت و سرانجام نیز در كشاكش میان امیران ایوبی و اطرافیان ایشان، بر سر جانبداری از برخی از ایشان جان باخت كه البته در این میان، جاه‌طلبی خود او نیز نقش عمده‌ای داشت. وی نخست پزشك و مشاور سیاسی ملك امجد بهرام شاه ایوبی، فرمانروای دمشق بود و پس از وفات ملك امجد (شوال 628/ اوت 1231)، وزیر جانشین او ملك صالح عمادالدین اسماعیل شد (ابن ابی اصیبعه، 2/ 235). در این دوران فعالیتهای سیاسی او گسترش بسیار یافت. ملك صالح سخت زیر نفوذ امین‌الدوله بود و همواره مطابق نظر او رفتار می‌كرد (سبط ابن‌جوزی، 8(2)/ 744؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، همانجا؛ ابن‌وردی، 2/ 255). 
گفته می‌شود كه زندانی ساختن عمرالمغیث، فرزند نجم‌الدین ایوب برادرزادۀ ملك صالح و فرمانروای مصر و شام در قلعۀ دمشق به تحریك امین‌الدوله صورت گرفته است. برخی نیز برآنند كه امین‌الدوله در مرگ نابهنگام عمرالمغیث در زندان (642 ق/ 1244 م) دست داشته است (سبط ابن جوزی، 8(2)/ 741-751؛ نعیمی، 2/ 282). همچنین گفته می‌شود كه امین‌الدوله، به یاری رفیع‌الدین جیلی، قاضی القضاة دمشق كه به سفارش خود او در 638 ق/ 1240م به این مقام برگزیده شده بود، با تراشیدن مدعیان و گواهان دروغین، اموال توانگران را تصاحب می‌كرد؛ اما سرانجام، هنگامی كه كار رفیع‌الدین به رسوایی كشید، امین‌الدوله، ملك صالح را به عزل وكشتن او واداشت (سبط ابن جوزی، 8(2)/ 744، 750؛ ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ ابن شاكر، 2/ 352-353؛ نعیمی، 1/ 188). 
امین‌الدوله در سالهای كشمكش میان ملك صالح و نجم‌الدین ایوب دست كم دوبار (در 638 ق/ 1240م و 643 ق/ 1245م) به نمایندگی از سوی ملك صالح برای جلب حمایت خلیفۀ عباسی به بغداد سفر كرد (ابوالفدا، 2(6)/ 77؛ ابن وردی، همانجا؛ ابن تغری بردی، 6/ 324). 
در 643 ق/ 1245 م هنگامی كه معین‌الدین بن شیخ الشیوخ، فرمانده سپاه نجم‌الدین ایوب دمشق را گشود، بعلبك و توابع آن را به ملك صالح واگذاشت و خود به عنوان نایب‌السلطنه در دمشق به حكومت نشست. معین‌الدین كه طی سالهای درگیری، كین امین‌الدوله را به دل گرفته بود، اموال او را مصادره كرد و خود او را گرفتار ساخت و به قاهره فرستاد. امین‌الدوله به فرمان نجم‌الدین در آنجا زندانی شد (سبط ابن جوزی، 8(2)/ 753؛ ابن ابی اصیبعه، ابن وردی، همانجاها؛ مقریزی، 1(2)/ 320-321). 
پس از درگذشت نجم‌الدین، در 648 ق/ 1250 م، دمشق به دست ملك ناصر یوسف بن محمد، فرمانروای حلب كه ملك صالح در 644 ق/ 1246 م به دنبال حملۀ نجم‌الدین ایوب به بعلبك، به وی پناه برده بود، افتاد. این دو، و تنی چند از امیران ایوبی با نیروهای خود به مصر حمله بردند. سپاه مصر به فرماندهی عزالدین ایبك تركمان كه پس از درگذشت نجم‌الدین ایوب حاكم مصر شده بود، به دفاع برخاست. امین‌الدوله در زندان، پس از شنیدن خبر پیروزیهای نخست سپاه شام، با وعدۀ پاداش گزاف، زندانبان را فریفت و رهایی یافت؛ سپس چون پیروزی حامیان خود را قطعی انگاشت، به امر و نهی پرداخت. پس از پایان جنگ و اسارت ملك صالح، هنگامی كه عزالدین ایبك از آنچه گذشته بود، آگاهی یافت، به كشتن او فرمان داد (سبط ابن‌جوزی، 8(2)/ 784؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، 2/ 235-236؛ ابوالفدا، 2(6)/ 88-90؛ ابن تغری بردی، 7/ 9). 
ابن ابی اصیبعه كه امین‌الدوله را به خوبی می‌شناخت، از او به نیكی سخن می‌گوید و او را به دانش و هوش، گشاده‌دستی و همت بلند، سیاست و تدبیر نیكو در حكمرانی و مهارت در پزشكی می‌ستاید (همانجا)، اما سبط ابن جوزی ــ كه خود یك بار در 638 ق/ 1240 م به فرمان امین‌الدوله از دمشـق رانده شده بود ــ از وی با نک‍وهش بسیار یاد می‌كند و او را علت عمدۀ زوال دولت ملك صالح می‌شناسد و خدا را سپاس می‌گوید كه مسلمانان را از شر او رهانید (8(2)/ 734، 784-785). 
این پزشك سیاست پیشه كه شعر نیز می‌سرود و كسانی مانند ابن ابی اصیبعه و ابن نحاس او را مدح گفته‌اند، مردی فرهیخته بود كه در نشر فرهنگ می‌كوشید. در بعلبك مدرسه‌ای ساخته، و وقف طلاب كرده بود؛ دانشمندان را گرامی می‌داشت و كتابخانه‌ای شامل 20 هزار جلد گردآورده بود و همواره كسانی را برای استنساخ كتب در خدمت داشت و خود نیز یك دائرةالمعارف بزرگ پزشكی تدوین كرده بود. در عین حال، سخت جاه‌طلب بود و در گردآوردن مال نیز آن قدر كوشید كه رشك و كین دولتمردان رقیب را برانگیخت (سبط ابن جوزی، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه، 2/ 237- 239؛ نعیمی، 2/ 282). مورخی درباره‌اش نوشت «به نادانی خود را به كشتن داد» (نک‍ : ابن فضل‌الله، 9/ 286). 

آثـار

دربارۀ آثاری كه گفته می‌شود امین‌الدوله در علوم طبیعی و ستـاره‌شناسی نوشته است (نک‍ : ووستنفلد، 121-122)، هیچ گونه آگاهی در دست نیست؛ اما ابن ابی اصیبعه (2/ 239) از یك اثر مهم وی در پزشكی، به نام النهج الواضح به عنوان یكی از ارزشمندترین مجموعه‌هایی كه در این فن نوشته شده است، یـاد می‌كند. این اثـر ــ كه چیزی از آن بـر جـای نمانده ــ یك دائرةالمعارف مفصل پزشكی و شامل 5 كتاب بوده است: كتاب اول در طبایع و حالات سه گانۀ بدن انسان و انواع بیماریها و نشانه‌های مزاجهای معتدل، طبیعی، اعتدال و سلامت اندامهای عمدۀ بدن و جز آن، كتابهای دوم و سوم دربارۀ داروهای ساده و مركب و خواص هر یك از آنها، كتابهای چهارم و پنجم در پیش‌گیری از بیماریها، و درمان بیماریهای درونی و برونی و علل و نشانه‌های هر یك از آنها، و نیز دربارۀ بیماریهایی كه در درمان آنها به جراحی نیاز می‌افتد (همانجا؛ نیز نک‍ : سارتن، II/ 666-667). 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن شاكر كتبی، محمد، فوات الوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1974 م؛ ابن فضل‌الله عمری، احمد، مسالك الابصار، فرانک‍فورت، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن وردی، زین‌الدین، تتمة المختصر فی اخبار البشر، به كوشش احمد رفعت بدراوی، بیروت، 1375 ق؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، 1381 ق/ 1961 م؛ سبط ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دكن، 1371 ق/ 1952 م؛ مقریزی، احمد، السلوك، به كوشش محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1957 م؛ نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به كوشش جعفر حسنی، دمشق، 1367 ق/ 1948 م؛ نیز: 

ERE; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1931; Wüstenfeld, E., Geschichte der arabischen Aerzte und Natur -forscher, Hildesheim, 1840. 
محمدعلی مولوی