اناپه

اَناپه، دژی كهن و شهری ساحلی واقع در كرانۀ شمال شرقی خلیج اناپۀ دریای سیاه در مجاورت سرزمین چركسها (آدیگه‌ایها) و غرب منطقۀ كراسنودار قفقاز در كنار رودخانۀ بوگور. با نگاهی به نقشۀ دریای سیاه، محل شهر اناپه به صورت نیم‌دایره‌ای به نظر می‌رسد كه در دریا پیش رفته است. آدیگه‌ایها این قسمت از ساحل را به همین اسم ــ كه به زبان آنها «آناپه» تلفظ می‌شود ــ نامیده‌اند. بنابراین، اناپه روی دماغه‌ای قرار دارد كه حدود 800 تا 000‘1 متر در دریا پیش رفته، و از 3 طرف به دریا مشرف است («فدراسیون ... »، 567). در زمان باستان در محل اناپه شهر گُرگیپیا واقع بود («دائرةالمعارف هنر ... »، VII/ 852). 
یونانیان در قرن 7 ق‌م، نخست سواحل جنوبی دریای سیاه و سپس سواحل شمالی آن را زیر سلطۀ خود درآوردند. در سده‌های 6-5 ق‌م حكومتی یونانی به نام بوسپوركیمری بر منطقۀ تنگۀ كِرْچ مستولی شد. پایتخت این حكومت پانتی كاپئوم (كرچ امروزی) بود. پادشاهان سلسلۀ اسپارتوكی از قرن 4 ق‌م در این منطقه اقتدار یافتند و شهرهای بسیاری بنا كردند، ازجمله گرگیپیا در محل قبلی سیندیكا بود كه به افتخار گرگیپوس، حاكم اسپارتوكیِ آن شهر، نام‌گذاری شد (GSE, VII/ 285؛ «اقوام قفقاز»، I/ 65). گرگیپیا مركزی نظامی، بازرگانی و صنعتی بود. در سده‌های 2 و 3 ق‌م اتحادیه‌ای مذهبی از كشتی داران در گرگیپیا نفوذی به هم رسانید (GSE، همانجا؛ رستوفتسف، 162). این دوران، دوران اوج گرگیپیا بود. در قرن 4 م به علت بحران اجتماعی و نیز به سبب حملۀ قبایل هون، این شهر رو به انحطاط نهاد (GSE، «اقوام قفقاز»، همانجاها). در حفاریهای 1894-1900 م در این منطقه قطعاتی از لوحه‌ای مرمرین یافت شد كه بر یكی از آنها نام گرگیپیا دیده می‌شود ( پاولی، XIV/ 1625). بعدها این شهر مورد هجوم سرمتها، تركها، مغولها و بیزانسیها قرار گرفت؛ زمانی هم بازرگانان جنوایی در آن استقرار یافتند كه ویرانه‌های قلعۀ آنان تا اواخر سدۀ 12 ق/ 18 م بر جای بوده است (گوگچه، 79). تركان عثمانی در 1475 م اناپه را به تصرف درآوردند (GSE, I/ 387). 
امپراتوری عثمانی كه بعد از جنگ 1768-1774م و با معاهدۀ «كوچوك قینارجه»، بنادر متعددی را در دریای سیاه از دست داده بود، مصمم گردید كه پایگاههای مستحكم نظامی در سواحل آن دریا بر پا كند («دائرةالمعارف ترك»، II/ 430؛ گوگچه، 78). فعالیت دربار عثمانی با انتصاب فرح علی پاشا به عنوان «محافظ» شهر سوغوجاق آغاز شد (همو، 59). اناپه كه در نزدیكی سوغوجاق واقع بود، قبل از اینک‍ه به همّت فرح علی پاشا به صورت قلعه‌ای مستحكم درآید، ویران و متروك بود (همو، 78). این قلعه در 1781م به فرمان سلطان عبدالحمید اول توسط مهندسان فرانسوی بر روی ویرانه‌های قلعۀ جنواییها ساخته شد («دائرةالمعارف ترك»، همانجا؛ EI2, I/ 481؛ «فرهنگ ... »، I(A)/ 705). بارو و استحكامات بالای قلعه زیر نظر مهندس حسین آغا بنا گردید (گوگچه، 80). فرح علی پاشا علاوه بر كمكهای مادی دولت مركزی، از اقوام محلی نیز مبالغی پول به عنوان مالیات برای استحكامات اناپه وصول كرد. در نتیجه در اناپه علاوه بر 3 مسجد و 3 باب حمام و بناهای دولتی، 50 باب دكان و 50 قهوه‌خانه احداث شد (همو، 85). فرح علی پاشا از 1780 تا 1784 م در گسترش اسلام در اناپه و سرزمین چركسها كوشش بسیار كرد (همو، 59). او حامی قبایل جنگجوی آن منطقه به شمار می‌آمد («دائرةالمعارف ترك»، همانجا). 
اناپه از 1782 م به بعد مركز ادارۀ قفقاز شمالی شد (گوگچه، 92). قلعۀ اناپه نیز مركز نظامی قفقاز در مقابل روسیه به شمار می‌رفت. از زمان فرح علی پاشا اناپه به شهری تبدیل شد كه بیشترین فعالیتهای نظامی تركهای عثمانی از آنجا صورت می‌گرفت. حاكمیت عثمانیان در خاور دریای سیاه در سایۀ این قلعه تثبیت شد (همو، 289). این قلعه برای روسها نیز به همان اندازه اهمیت داشت، چنانک‍ه تصرف آن را در صدر برنامه‌های نظامی خود قرار داده بودند (مك‌لین، 34-35). 
در دورۀ سلطنت كاترین دوم، روسیه برای ممانعت از پیشروی تركان عثمانی و نفوذ آنها در قفقاز و دفاع از مرزهای این سرزمین تصمیم گرفت اناپه را متصرف شود. اناپه ابتدا در سپتامبر 1787 توسط ژنرال تِكِلی و سپس در مارس 1790 توسط ژنرال بیبیكُف مورد حمله واقع شد («فرهنگ»، همانجا). بطال پاشا كه در 1788 م به عنوان فرمانده كل (سوروجی اردو) نیروی شرقی تعیین شده بود، به كمك ایپك لی مصطفى پاشا با روسها به مقابله پرداخت (گوگچه، 197، 199-200، 211). در این دو حمله تنها تعصب نیروی نظامی داخل قلعه و اقوام خارج از قلعه باعث شد كه محاصرۀ اناپه توسط روسها عقیم بماند («دائرةالمعارف ترك»، II/ 430)؛ ولی سرانجام، ژنرال گودُویچ روسی توانست آن را در 1791 م به تصرف درآورد («فرهنگ»، EI2، «دائرةالمعارف ترك»، همانجاها)، اما طبق معاهدۀ یاسی در ژانویۀ 1792، اناپه به عثمانی پس داده شد. در 1808 م بطال پاشا به دولت عثمانی و اقوامی كه آمادۀ جنگ با روسها بودند، خیانت كرد و تسلیم روسها شد (گوگچه، 203) و اناپه بار دیگر به دست روسها افتاد. 
ساری عبدالله پاشا كه به عنوان سر عسكر جانشین بطال پاشا شده بود، به علت درگیری در كارهای والیگری در ارز روم و طرابوزان از رفتن به اناپه خودداری كرد. روسها این غفلت را غنیمت شمرده، به اناپه حمله كردند و پس از 13 روز جنگ سخت قلعه را متصرف شده، اهالی آن را به كریمه انتقال دادند («دائرةالمعارف ترك»، EI2، «فرهنگ»، همانجاها)؛ اما این بار هم اناپه طبق معاهدۀ صلح بخارست (1812م) به باب عالی برگردانده شد (نک‍ : بریتانیكا، II/ 596). در 1828 م دریا سالار گریگ از طرف دریا، و پرنس مِنشیكُف از سوی خشكی، قلعۀ یاد شده را محاصره كردند. اناپه به دنبال جنگهایی سخت كه به «محاربۀ اناپه» معروف گردید، تسلیم شد («دائرةالمعارف ترك»، همانجا). این بار طبق بند 4 معاهدۀ صلح آدریانوپل (اِدرنه) منعقد در 1829 م اناپه و تمامی ساحل شرقی دریای سیاه تا ناحیۀ پوتی به روسیه تعلق گرفت (بارتولد، 863؛ GSE, I/ 387). در جنگ كریمه (1854 م) با حملۀ ناوگان دریایی عثمانی و انگلیسی و فرانسوی به سواحل دریای سیاه، روسها پس از ویران كردن استحكامات نظامی، اناپه را ترك كردند، اما در 1856م دوباره آن را به دست آوردند و در 1860 م اهالی آن را به شهر تمروك منتقل كردند. اناپه پس از تصرف قطعی به دست روسها اهمیت استراتژیك خود را از دست داد و از 1864 م صورت شهری ییلاقی و توریستی به خود گرفت («فرهنگ»، همانجا). 
ساحل اناپه آفتابی‌ترین قسمت از كرانه‌های دریای سیاه است، چنانک‍ه در سال 280 روزِ آفتابی دارد. نزولات جوّی آن كمتر از دیگر نواحی ساحلی قفقاز و كریمه است؛ رطوبت نسبی آن متوسط، و پاییز آن كه بهترین فصل آنجاست، طولانی، معتدل و خشك است («فدراسیون»، 567). لجن دریاچۀ جِمْبور كه در دو كیلومتری اناپه واقع است، برای معالجۀ بیماریهای مختلف به كار برده می‌شود. این لجن دارای تركیبات گوگردی و یدی است. چشمه‌های معدنی سولفوردار در نزدیكی اناپه وجود دارد. در 7 كیلومتری اناپه چشمۀ آب معدنی دیگری هست كه برای معالجۀ بیماریهای جهاز هاضمه بسیار سودمند است. این چشمه‌ها و لجن دریاچه، اناپه را به نقطه‌ای ییلاقی و مركزی بهداشتی تبدیل كرده‌اند. اناپه دارای استراحتگاهها و بیمارستانها و مهمانخانه‌های متعدد است. صنایع اناپه بیشتر از نوع صنایع مواد غذایی و صنایع سبك است. در اناپه یك دانشكدۀ كشاورزی و یك موزۀ محلی وجود دارد (همانجا؛ GSE, I/ 387). 

مآخذ

گوگچه، جمال، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1373 ش؛ مك لین، فیتس روی، شیخ شامل داغستانی، ترجمۀ كاوه بیات، تهران، 1370 ش؛ نیز: 

Bartold, V. V., Obshchie raboty po istorii Sredneǐ Azii, Moscow, 1963; Britannica, 1987 ; EI2; Encyclopedia of World Art, New York , 1967; Entsiklopedicheskiǐ slovar, St. Petersbourg, 1890; GSE; Narody Kavkaza, Moscow, 1960; Pauly; Rossiǐskaya Federatsiya, eds. A. G. Babaev et al., Moscow, 1968; Rostovtzeff, M., Iranians and Greeks in South Russia, Oxford, 1922; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1966. 
نادیژدا خارچینک‍و