امیر پازواری

اَمیرِ پازَواری، شاعر نامدار طبری‌گوی مازندرانی كه در حدود سده‌های 11-12 ق/ 17- 18 م می‌زیسته است. او خود را در سروده‌هایش كل امیر (كربلایی امیر) خوانده (نک‍ : كنزالاسرار ... ، 1/ 130، ترانۀ 2)، و در تذكره‌ها و روایات شفاهی از او به نامهای امیر مازندرانی و شیخ العجم یاد شده است (همان، 1/ 124؛ هدایت، 68). شهرت وی برگرفته از نام دهستان «پازوار» ــ میان بابل و بابلسر ــ است (ستوده، از آستارا ... ، 4(1)/ 255) كه گویند زادگاه او بوده، و بخش امیر كلا، مركز آن منسوب بدوست. اگر چه از تاریخ دقیق ولادت وی اطلاعی در دست نیست، اما از یكی از سروده‌هایش كه اشاره به شاه عباس دارد، برمی‌آید كه در اواخر عهد صفوی، یا اندكی پس از آن می‌زیسته است (نک‍ : كنزالاسرار، 2/ 578، ترانۀ 31؛ بصاری، 164؛ شایان، 283). 
دانسته‌های اندك از زندگی امیر مبتنی بر روایات افسانه‌آمیزی است كه سینه به سینه نقل شده، و زندگی او و سروده‌هایش را با آداب و رسوم، ضرب‌المثلها و ترانه‌های محلی پیوند داده است. از این رو، شخصیتی كه اكنون به نام امیر پازواری می‌شناسیم، در طول زمان ساخته و پرداخته شده است. حتى گاه اشعار دیگر شعرای طبری‌گوی قدیم و جدید را به وی نسبت داده‌اند (نک‍ : كیا، 20؛ هومند، 73). همچنین روشن نیست كه این شاعر روستایی چنانک‍ه در اشعارش آمده، آیا به راستی با دیوان شاعران پیش از خویش و منظومه‌های «بیژن و منیژه»، «یوسف و زلیخا»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» و جز آنها آشنا بوده، و قرآن و حدیث و علوم دینی می‌دانسته (مثلاً نک‍ : كنزالاسرار، 2/ 205، ترانه 316، ص 267، ترانۀ 412، ص 269، ترانۀ 416، ص 270، ترانۀ 417، ص 274، ترانۀ 423)، یا این بخش از سروده‌های او متعلق به دیگران است. 
میرزا محمد شفیع نامی كه خود از اهالی بار فروش (بابل كنونی)، نزدیك زادگاه امیر بوده، به خواهش برنهارد دارن (1805-1881 م) روایات شفاهی دربارۀ زندگانی امیر را در جلد نخست كنزالاسرار مازندرانی گرد آورده است. بنابراین روایات، امیر، روستازاده‌ای زراعت‌پیشه و جعفری مذهب بوده، و چنانکه در سروده‌هایش نیز آمده، در جوانی به مزدوری در كشتزار یكی از دهقانان پازوار روزگار می‌گذرانده (نک‍ : همان، 1/ 124-125، نیز 131، ترانۀ 9)، و هم در آنجا به دختر ارباب دل بسته است (همان، 1/ 125، 129). ظاهراً امیر پس از این عشق پرسوز و گداز كه آوازۀ وی را بلند ساخت، به شعر و شاعری روی آورد، اما دربارۀ همین امر نیز سخن بسیار است؛ ازجمله گویند امیر پس از دیدار مكاشفه‌وار حضرت علی (ع) و عنایت امام (ع) به وی زبان به شعر گشود (همان، 1/ 125- 129). 
از برخی سروده‌های امیر برمی‌آید كه معشوق او اهل پازوار نیست، چه گاه او را به دشت كَرَ سنگ، در نزدیكی آمل (همان، 1/ 131، ترانۀ 8، ص 134، ترانۀ 28) می‌نمایاند و گاه نشان او را در دامنۀ كوه لار (همان، 2/ 223، ترانۀ 344، ص 562، ترانۀ 8) و كنارۀ رود هراز می‌جوید (همان، 2/ 233، ترانۀ 365). برخی از سروده‌ها حاكی از ازدواج و نیز پدر شدن اوست (همان، 1/ 132، ترانۀ 12). محل درگذشت امیر پازواری به درستی روشن نیست؛ برخی آن را با اطلاق عام در دارالمرز (هدایت، 68)، و برخی دیگر در پازوار دانسته‌اند (شایان، 283). 
اشعار امیر در قالب دو بیتی، قطعه و غزل سروده شده است. این نوع دو بیتیها پیشینه‌ای كهن در ادبیات بومی مازندران دارند (برای نمونه‌هایی از این نوع شعر، نک‍ : عنصرالمعالی، 86؛ ابن اسفندیار، 137؛ آملی، 134، 138، 162، 166؛ مرعشی، 86، 560). دو بیتیها دارای 4 تا 8 مصرع هم ردیف و هم قافیه است؛ در غزلها نیز به همین سبك در تمامی مصراعهای نخست قافیه و ردیف تكرار شده است. 
اگرچه وزن اشعار امیر هجایی است، می‌توان اغلب دو بیتیهای او را ذیل زحافات بحر هزج آورد (سعیدی، 70). مضامین شعر امیر را عشق پاك و روستایی، پرهیزكاری، پارسایی، گشت و گذار در طبیعت، كشت و زرع و شبانی می‌سازد (نک‍ : كنزالاسرار، 1/ 130، ترانۀ 3، جم‍‌ ). چنانک‍ه گذشت ترانه‌هایی كه اكنون به نام اوست، حاكی از آشنایی سراینده به آیات قرآنی، احكام، احادیث و سخنان عارفان است. در این اشعار بسیاری از آیه‌های قرآن، یا معنا و مفهوم آنها آورده شده است (نک‍ : همان، 1/ 136-137، جم‍‌‌ ). 
شماری از دوبیتیهای امیر خطاب به حضرت علی (ع) و ائمۀ اطهار (ع) است و از این نظر برخی اشعار او را می‌توان با سروده‌های سید شرفشاه دولایی در گیلان مقایسه كرد (ستوده، مقدمه، 1/ 5-6). بسیاری از اشعارامیر صورت پرسش و پاسخ معماگونه دارند و موضوع آنها مسائل دینی است (نک‍ : كنزالاسرار، 1/ 155، ترانه‌های 141 و 142، 2/ 569-571، ترانه‌های 6- 9، جم‍‌ ). گاه دوبیتیهای او رنگ حماسی به خود می‌گیرد و در آنها از سام، رستم و جمشید سخن می‌گوید (همان، 2/ 267- 268، ترانۀ 412) و گاه مثلهای فارسی را در اشعار خود به كار می‌برد (همان، 1/ 147، ترانۀ 95). برخی از سروده‌های امیر نیز خود چنان شهرتی یافته كه «مثل سایر» شده است (همان، 1/ 144، ترانۀ 86). 
در مازندران اشعار امیر پازواری با موسیقی و آوازی خوانده می‌شود كه به آهنگ «امیری» شهرت دارد و خوانندگان آن را «امیری خوان» می‌نامند. این نواآهنگی با وزن آزاد است كه در مایه‌ای با عنوان «طبری»، آمیخته از شور و رهاب، خوانده می‌شود (نک‍ : مبشری، 71، 75). 
مجموعۀ اشعار امیر پازواری كه عنوان كنزالاسرار مازندرانی بدان داده‌اند، به كوشش خاورشناس روسی برنهارد دارن در دو جلد گردآوری شد و به یاری میرزا محمد شفیع مازندرانی كه مأمور سفارت ایران در روسیۀ تزاری بود، انتشار یافت (دارن، I/ 5-6). 
جلد نخست كنزالاسرار با مقدمه‌ای به آلمانی در سن‌پترزبورگ (1277 ق/ 1860 م)، و بار دیگر پس از 100 سال (1337 ش)، به صورت افست در تهران با مقدمۀ منوچهر ستوده و محمد كاظم گل باباپور به چاپ رسید. این اثر دارای 3 بخش است: بخش نخست 49 داستان شامل حكایاتی فارسی از گلستان سعدی و روایات هندی است كه به طبری ترجمه شده، و زیرنویس فارسی دارد (ستوده، مقدمه، 1/ 5). بخش دوم شرح حال امیر پازواری است كه میرزا محمد شفیع مازندرانی ظاهراً براساس روایات شفاهی رایج در میان مردم بارفروش و اطراف آن گرد آورده است. بخش سوم اشعار امیر است كه آن نیز گرد آوردۀ گوسف، كنسول روس در استراباد است. میرزا شفیع پس از بازبینی اشعار و آوانگاری، شماری از آنها را به عنوان اشعار سست و هزلیات جدا ساخته، و در انتهای دیوان آورده است (نک‍ : دارن، I/ 5-7). این اشعار فاقد ترجمه و زیرنویس فارسی است و در شماره‌گذاری ترانه‌ها اشتباهاتی روی داده، و دوبیتیها به دقت از یكدیگر جدا نشده، و در برخی موارد ترانه‌های هم قافیه زیر هم و یكجا آمده، و توجهی به اختلاف معانی دو ترانه نشده است (ستوده، مقدمه، 1/ 6). 
جلد دوم كنز الاسرار با مقدمه‌ای به روسی در 1283 ق/ 1866 م در سن‌پترزبورگ، و افست آن در 1349 ش در بابل به كوشش محمد كاظم گل باباپور به چاپ رسید. این كتاب در بردارندۀ دو فصل از 3 فصل است: فصل نخست شامل اشعار امیر پازواری بنابر گزارش گوسف است كه برخی از دوبیتیهای این قسمت در گزارش قبلی وی در جلد اول دیوان نیز آمده بود (نک‍ : كنز الاسرار، 1/ 39، ترانۀ 56، نیز 2/ 18، ترانۀ 22، 1/ 139، ترانۀ 60، نیز 2/ 94-95، ترانۀ 136، 1/ 142، ترانۀ 73، نیز 2/ 60-61، ترانۀ 83). 
فصل دوم تفسیر اشعار امیر پازواری است كه در واقع در این جلد نیامده است و صفحات 276 تا 484 در دیوان نیست و بخش سوم از صفحۀ 485 آغاز می‌شود. فصل سوم دیوان شامل چند بخش كوچك‌تر است: در بخش اول 26 شعر منسوب به امیر با ترجمۀ فارسی آن آمده كه دارن آنها را از فهرست بروگش استخراج كرده است؛ بخش دوم 43 شعر با ترجمۀ فارسی است كه توسط محمدصادق نامی در بارفروش جمع‌آوری شده است؛ بخش سوم ترجمۀ فارسی آن دسته از اشعار امیر است كه پیش‌تر بنابر گزارش گوسف در جلد اول به چاپ رسیده بود؛ بخش چهارم هزلیات سایر شعراست كه میرزا محمد شفیع آنها را از اشعار امیر جدا كرده است؛ بخش پنجم كه در ذیل كتاب آمده، 50 شعر منسوب به امیر پازواری است كه 15 ترانۀ آن برگرفته از فهرست بروگش و 35 ترانۀ دیگر براساس گزارش دیتل استاد دانشگاه پترزبورگ است (دارن، II/ 4). 
اشعاری كه در هر دو مجلد جمع‌آوری شده، با سروده‌های دیگر شعرای طبری‌گوی با لهجه‌های مختلف و واژه‌های متأخر و نیز اشعاری كه امیری خوانان سروده‌اند، درآمیخته است (نک‍ : كیا، 20؛ هومند، 9-10؛ سعیدی، 70). 

مآخذ

آملی، اولیاءالله، تاریخ رویان، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1348ش؛ ابن‌اسفندیار، محمدحسن، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1366ش؛ بصاری، طلعت، «امیر پازواری»، نشریۀ دانشكدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آذرآبادگان، تبریز، 1355 ش، س 28، شم‍ 117؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1366 ش؛ همو، مقدمه بر كنزالاسرار مازندرانی (هم‍‌ )؛ سعیدی كیاسری، هادی، «شیخ العجم امیر پازواری»، مجلۀ شعر، تهران، 1372 ش، س 1، شم‍ 1؛ شایان، عباس، مازندران، تهران، 1364 ش؛ عنصرالمعالی، كیكاووس، قابوس‌نامه، به كوشش رضاقلی هدایت، تهران، 1285 ق؛ كنزالاسرار مازندرانی، به كوشش برنهارد دارن و میرزا محمدشفیع مازندرانی، ج 1، تهران، 1337 ش، ج 2، بابل، 1349 ش؛ كیا، صادق، واژه‌نامۀ طبری، تهران، 1364 ش؛ مبشری، لطف‌الله، «آهنگ امیری مازندرانی»، مجلۀ موسیقی، تهران، 1336 ش، شم‍ 17؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به كوشش برنهارد دارن، تهران، 1363 ش؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، 1316 ش؛ هومند، نصرالله، پژوهشی در زبان تبری، آمل، 1369 ش؛ نیز: 

Dorn, B., introd. Kanz-ol-ʾAsrār (vide: PB). 
جواد نیستانی