امیرآباد

اَمیرْآباد، از بخشهای دوگانۀ شهرستان دامغان واقع در استان سمنان. تا چندی پیش روستای امیرآباد مركز بخش صیدآباد بود. بر اثر گسترش و اهمیتی كه پیدا كرد، نام بخش نیز به امیرآباد تغییر یافت و صیدآباد امروزه مركز دهستان قهاب صرصر از دهستانهای سه گانۀ امیرآباد است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 14، 106-107؛ آمارنامه ... ، 9). 
بخش امیرآباد كه قسمت بیشتری از جنوب دامغان را فراگرفته، از شمال و شمال باختری به بخش مركزی این شهرستان و بخش دودانگۀ شهرستان ساری، از جنوب به شهرستان نائین، از خاور به شهرستان شاهرود و از باختر به شهرستان سمنان محدود است ( فرهنگ روستایی، 4؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ بنی اسدی، 1/ 14). تنها شهر این بخش امیریه است ( سازمان ... ، 29). 
بخش امیرآباد منطقه‌ای كویری و دارای خاك بسیار شور است (نک‍ : بنی اسدی، 1/ 32). قسمتهای شمالی بخش امیرآباد را كوههای كم ارتفاع و منفردی در برگرفته كه مهم‌ترین آنها كوههای بَناوَر، اورس و سرخ كوه است. آب و هوای امیرآباد معتدل خشك و میزان بارندگی آن 100 میلی‌متر است. دمای هوا در تابستانها به °40 و زمستانها به °5- می‌رسد ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 3/ 25؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 15). در امیرآباد رودخانۀ دائمی وجود ندارد و تنها رودخانه‌های فصلی دریان، دِرج و شورو به ترتیب از ارتفاعات شمالی سمنان، كوه گیوتنگه و شورو سرچشمه می‌گیرند و به سوی جنوب جریان می‌یابند و سرانجام در زمینهای كویری جذب می‌شوند (همان، 107- 108؛ بنی اسدی، 1/ 47). چِجام، معروف به كویر حاج علیقلی مهم‌ترین قسمت كویری بخش امیرآباد است. درختان پسته، اقاقیا، گز، طاق و گیاهان دارویی و صنعتی از قبیل خاكشیر، پونه، گاوزبان، بومادران و كتیرا پوشش گیاهی آن را تشكیل می‌دهد و جانوران و پرندگانی چون روباه، شغال، گرگ، كفتار و كبك وجود دارند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 108). معادن سرب، فیروزه و گل نسوز در كویر چجام و نیز سنگ بالاست و آهك در دهستان قهاب صرصر یافت می‌شود (همانجا؛ نام و نشان ... ، 54). 
گذشتۀ تاریخی این ناحیه را می‌توان از عصر قاجاریه پی گرفت كه قراء امیرآباد، دولت‌آباد، صیدآباد، سلیمان‌آباد، دزه و تویه دروار از نقاط آباد و مهم آن بوده است و چند قریه از املاك میرزا محمدخان سپهسالار به شمار می‌رفت (اعتمادالسلطنه، 2/ 1536؛ سدیدالسلطنه، 194، 252؛ فریزر، 239-240). 
بخش امیرآبـاد بـا 7/ 784‘9 كمـ2 وسعت و 189 آبادی از 3 دهستان قهاب رستاق، قهاب صرصر و تویه‌دروار تشكیل می‌شود. مراكز هر یك از دهستانها به ترتیب عبارتند از: فرات، صیدآباد و دروار (سازمان، همانجا؛ فرهنگ روستایی، 8). از كل آبادیهای بخش امیرآباد 66 آبادی دارای سكنه است. در این بخش 53 آبادی از راه شوسه بهره‌مندند و 31 آبادی آن نیز دارای راه آسفالته است (همان، 8، 17). 
براساس سرشماری 1365 ش بخش امیرآباد با 551‘2 خانوار دارای 997‘10 نفر جمعیت شامل 562‘5 مرد و 425‘5 زن بوده است. پرجمعیت‌ترین دهستان آن قهاب صرصر است كه 080‘1 خانوار و 709‘4 نفر جمعیت دارد. از كل جمعیت 6 ساله و بیشتر این بخش 039‘6 نفر با سواد و 623‘2 نفر شاغل هستند (همان، 9، 13). 
فعالیتهای اقتصادی مردم امیرآباد كشاورزی، دامداری و قالی‌بافی است. كشاورزی كه بیشتر در دهستانهای شمالی (قهاب صرصر و تویه‌دروار) متداول است، به كشت محصولاتی چون گندم، جو، پنبه، چغندرقند، تره‌بار و پسته اختصاص دارد. كشاورزی آن عمدتاً به روش آبی است و آب مورد نیاز از قنات و چاههای عمیق و نیمه عمیق تأمین می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ اقتصادی ... ، «2/ 1-4/ 1»؛ فرهنگ آبادیها ... ، 2، 4، 6). این ناحیه مجموعاً دارای 930‘36 رأس گوسفندوبز و 741 رأس گاو و گوساله بوده است ( فرهنگ روستایی، 19). 
مردم امیرآباد مسلمان و پیرو مذهب شیعه‌اند كه به زبان فارسی با گویش محلی تكلم می‌كنند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). 

آثار تاریخی

بخش امیرآباد دارای آثار تاریخی بسیاری است كه بیشتر متعلق به عصر قاجاریه است. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: قلعۀ امیرآباد (تاریخ قلعه) و تپه‌های باستانی آن، كاروانسرای قوشه (متعلق به عصر صفوی) (بنی اسدی، 1/ 498، 504، 522) و كاروانسرای سپهسالار، بقاع امام‌زاده قاسم، جبرئیل، شمس‌الدین، مطهر (دشتبوه)، میرابراهیم (صح سرتنگه) (همو، 1/ 473، 475، 496) و همچنین قلاع دولت‌آباد، عبدالله‌آباد، مایان، گورقلعه، قلعه پنجم، دیوار قلعه، قلاع و برجهای تنگه تویه‌دروار، نقاره خانۀ روستای امروان، تپه‌های تاریخی چهل دختر، كرمان، پل، تلویسند، معصوم‌زاده، ماز، گردال محمد، كوره محمد، سفید، گردو، علی محمد سنگسری، گلسار و حمامهای قدیمی سیاهكوه، كلاته، فیروزآباد و الله‌آباد (همو، 1/ 498- 499، 501-505، 521). 

مآخذ

آمارنامۀ استان سمنان (1372 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان سمنان، تهران، 1373 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368ش؛ بنی اسدی، علی، سیمای استان سمنان، قم، 1374ش؛ سازمان تقسیمات كشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت كشور، تهران، 1376 ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به كوشش احمد اقتداری، تهران، 1362 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور، سرشماری عمومی كشاورزی (1367 ش)، استان سمنان، مركز آمار ایران، تهران، 1369ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، شهرستان دامغان، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (شاهرود، گرگان)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1367 ش، ج 29؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان دوم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329ش؛ فرهنگ روستایی (1365 ش)، استان سمنان، مركز آمار ایران، تهران، 1367 ش؛ فریزر، جیمز بیلی، سفرنامه (سفر زمستانی)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1364ش؛ نام و نشان معادن فعال كشور (1365 ش)، تهران، 1368 ش. 

جعفر اسحاقی تیموری