امید همدانی

اُمیدِ هَمَدانی، محمدرضا، ملقب به قزلباش خان (د 1159ق/ 1746 م)، از شعرای پارسی‌گوی هند در سدۀ 12 ق. 
وی در حدود سال 1089 ق (مشفق، 11) در همدان متولد شد (ایمان، 79؛ واله، 49؛ خلیل، 13؛ آذر، 76؛ قس: خوشگو، 3/ 250، كه به خطا مولد او را اصفهان نوشته است). ایام كودكی را در اصفهان گذراند و در همانجا به تحصیل علم پرداخت (واله، خلیل، همانجاها) و با میرزا طاهر وحید قزوینی (د 1112 ق) و میرنجات اصفهانی (د 1122 ق) و محمد نصیر فایض ابهری (د 1134 ق) معاشر بود (واله، همانجا). در دهۀ دوم سدۀ 12 ق از اصفهان به دكن رفت و به مصاحبت ذوالفقارخان بهادر نصرت جنگ در آمد (آرزو، 17) و بهادرشاه اول (حك‍ 1118-1124 ق) به سفارش همو منصب هزاری و لقب قزلباش خان به وی داد (واله، همانجا؛ آزاد، 209). 
امید تا 1119ق در مصاحبت ذوالفقار خان در دكن به سر برد، آنگاه در پی مأموریتهای دیوانی مدتی در شهرهای برهان‌پور و كرناتك زیست و سپس به حیدر آباد رفت. در آنجا به ملازمان مبارزخان، حاكم این شهر پیوست (همانجا؛ مشفق، 15). با كشته شدن مبارزخان در 1137ق به فرمان حاكم جدید دكن، نواب نظام‌الملك آصف جاه، امید به زندان افتاد، اما با ارسال غزلی از زندان برای نواب، توانست از زندان برهد و به ملازمت حاكم جدید درآید و راه ترقی در پیش گیرد. در همین ایام سفری نیز به حرمین شریفین كرد (آزاد، واله، همانجاها). 
امید در 1150 ق به دهلی رفت. زندگی باشكوه و مجالس ادبی و فرهنگی دهلی وی را چنان مجذوب ساخت كه دیگر به دكن بازنگشت و همانجا در گذشت (آزاد، 209-210؛ آرزو، واله، همانجاها؛ معتمدخان، 133؛ قس: خوشگو، همانجا، كه وفات او را در 1160 ق آورده است). 
امید نزدیك به 40 سال در هند به سر برد. وی در این مدت زبان و موسیقی هندی را نیكو آموخت، چنانکه در فهم نکات و رموز این هنر بر اهل هند برتری یافت (آزاد، 209؛ آرزو، واله، آذر، همانجاها). وی مردی خوش خلق، متواضع و زود جوش بود و شعرا را می‌نواخت (آزاد، خوشگو، همانجاها؛ حاكم، 48- 49) و با تذكره‌نویسان و شاعران معروف آن روزگار چون سراج‌الدین علی خان آرزو، اشرف علی خان فغان، فقیردهلوی، میرتقی میردهلوی، آزادبلگرامی، عبدالحكیم حاكم لاهوری و واله داغستانی، و نیز نعمت خان سدارنگ موسیقی‌دان دوستی و همنشینی داشت (مشفق، 23-27). 
دیوان فارسی او مشتمل بر بیش از 7 هزار بیت است (واله، 50). آرزو سبك كلام وی را به سبك سلمان ساوجی مانند كرده (همانجا)، اما سخن درست از آنِ واله داغستانی (همانجا) است كه می‌گوید: رطب و یابس در كلامش بسیار است و اشعار در خور نقل او همانهایی است كه میرشمس‌الدین فقیر برگزیده است. آنچه در شعر او به وضوح می‌توان دید، مضمون سازیهایی است به سبك هندی كه فاقد قدرت و شیرینی در خور توجهی است. با وجود این، دیوان امید در هند خواستار داشت (خوشگو، همانجا) و نسخه‌ای از آن به ایران نیز رسیده بوده كه آذربیگدلی آن را دیده بوده است (آذر، همانجا). دیوان او هنوز به چاپ نرسیده است و نسخه‌های خطی آن در كتابخانه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شود (نک‍ : منزوی، 9/ 1994؛ ریو، II/ 711). گزیده‌هایی از دیوان او نیز در دست است (نوشاهی، 475-476). امید گاهی به زبان اردو هم شعر می‌سرود، اما شمار آنها بسیار اندك است (مشفق، 34-36؛ جمیل، 2/ 134). وی منظومه‌ای عاشقانه به نام كارستان دارد كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ ملی پاریس به شمارۀ 1932 موجود است (بلوشه، III/ 412). 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشكده، به كوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛ آرزو، سراج‌الدین علی خان، مجمع النفایس، به كوشش عابد رضا بیدار، پتنه، 1992 م؛ آزاد بلگرامی، غلام علی، سرو آزاد، حیدرآباد دكن، 1913 م؛ ایمان، رحم علی خان، تذكرۀ منتخب اللطائف، به كوشش محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران، 1349 ش؛ جمیل جالبی، تاریخ ادب اردو، لاهور، 1987 م؛ حاكم، عبدالحكیم، مردم دیده، به كوشش سید عبدالله، لاهور، 1961م؛ خلیل، علی ابراهیم، صحف ابراهیم، به كوشش عابدرضا بیدار، پتنه، كتابخانۀ خدابخش؛ خوشگو، بندر ابن داس، سفینۀ خوشگو، به كوشش محمد عطاء الرحمان عطاكاكوی، پتنه، 1378 ق؛ مشفق خواجه، تحقیق نامه، لاهور، 1991 م؛ معتمدخان، محمد، تاریخ محمدی، به كوشش امتیاز علی خان عرشی، رامپور، 1960م؛ منزوی، خطی مشترك؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاكستان كراچی، اسلام‌آباد، 1362ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 4301؛ نیز: 

Blochet, E., Catalogue, des manuscrits persans, Paris, 1928; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966. 
عارف نوشاهی