اموی

اُمَوی، یعیش بن ابراهیم بن یوسف بن سماك اموی اندلسی، ریاضی‌دان مسلمان سدۀ 8 ق/ 14م. كنیۀ او را شاگردش عبدالقادر مقدسی، ابوالبقاء (نک‍ : سعیدان، 7)، اما حاجی خلیفه ابوعبدالله آورده است (2/ 1569). 
دربارۀ دورۀ زندگی او تنها این را می‌دانیم كه عبدالقادر مقدسی، در 8 ذیحجۀ 774 ق/ 31 مۀ 1373 م، یكی از آثار او را در جایی نزدیك كوه قاسیونِ دمشق استنساخ كرده، و اموی نیز 9 روز بعد در یكی از صفحات این نسخه، به خط خود اجازۀ تدریس این اثر را به مقدسی داده است. آلوارت فهرست‌نگار نسخ خطی عربی برلین، برپایۀ تاریخ 895ق كه در پایان یكی از نسخ خطی كتاب رفع الاشكال اموی، به عنوان زمان تألیف كتاب ذكر شده، دورۀ فعالیت اموی را حدود سال 900ق دانسته است (V/ 322) و برخی مؤلفان بعدی نیز همچون زوتر (ص 187)، بغدادی ( هدیه، 2/ 548) و كحاله (13/ 255) این تاریخ نادرست را به عنوان زمان فعالیت اموی پذیرفته‌اند. همچنین احمد سلیم سعیدان (ص 7- 8؛ همو، 539) بر آن است كه حاجی خلیفه در كشف الظنون افزون بر یاد كرد 5 اثر اموی، سال مرگ وی را حدود سال 895ق دانسته است. اما حاجی خلیفه تنها در 3 موضع و هنگام یاد كرد نام 3 اثر وی از اموی نام برده، و هرگز متعرض سال مرگ او نشده است. به نظر می‌رسد كه سعیدان میان سخنان بغدادی در دو ذیل خود بر كشف الظنون یعنی هدیةالعارفین (همانجا) و ایضاح المكنون (2/ 267) و سخن خود حاجی خلیفه در كشف الظنون تمایزی قائل نشده، و همۀ مطالب را به حاجی خلیفه نسبت داده است. 

آثار چاپی

1. «رفع الاِشكال فی مساحة الاَشكال» (زوتر، 187؛ بغدادی، هدیه، همانجا). این اثر رسالۀ مختصری است دربارۀ مساحت اشكال مختلف هندسی كه در آن قواعدی برای محاسبۀ طول وترها و قوسهای دایره، مساحت دایره و قطعۀ دایره، مساحت مثلث و انواع 4 ضلعیها، حجم كره، مخروط و منشور (قائم الزاویه) داده شده است. تمامی قواعد یاد شده حتى در زمان مؤلف نیز بسیار پیش پا افتاده و ابتدایی بوده‌اند، با اینهمه، مؤلف در بیان دستور محاسبۀ طول كمانی از دایره دچار خطایی فاحش شده است (نک‍ : ص 106؛ نیز سعیدان، 114-115؛ قربانی، 142). احمد سلیم سعیدان این كتاب را به عنوان ضمیمۀ مراسم الانتساب چاپ كرده است. 
2. مراسم الانتساب فی معالم (علم) الحساب. این كتاب در زمانی نوشته شده كه حساب به وسیلۀ تخت و میل (حساب هندی) رفته رفته منسوخ شده، و محاسبه با كاغذ و قلم تا اندازه‌ای جای آن را گرفته بوده است و شامل مطالبی است كه به این تفصیل در كتابهای عربی دیگر دیده نمی‌شود (قربانی، 141). به طور مثال تلاش برای تغییر دادن روشهای هندی محاسبات منجر به پدید آمدن روشهایی جدید به ویژه برای ضرب شد، اما اموی هیچ توجهی به این روشهای جدید ندارد، چنانک‍ه گویی قصد او از نگارش این كتاب آن است كه تنها آن دسته از شیوه‌های مسلمانان بخشهای غربی سرزمین اسلامی را كه نزد شرقیها كمتر شناخته شده است، نشان دهد. به طور مثال او نیز مانند ابن بنا (نک‍ : داك، 2/ 501)، هنگام نوشتن كسرها خطی میان صورت و مخرج رسم می‌كند، در حالی كه در شرق عالم اسلام هنوز هم به شیوۀ هندی صورت و مخرج بدون هیچ خط حائلی روی هم نوشته می‌شدند؛ نیز باز هم مانند ابن بنا، هنگام ضرب دو عدد، مراحل مختلف عملیات را با كشیدن خطی از یكدیگر جدا می‌كند (سعیدان، 509؛ داك، همانجا). البته در برخی از مواضع مطالبی را كه نزد مسلمانان بخش شرقی سرزمین اسلام كاملاً مشهور بوده، نقل كرده است، مانند ذكر قاعدۀ ثابت بن قره برای یافتن زوجهای متحاب (اموی، مراسم ... ، 34؛ نیز نک‍ : ه‍ د، اعداد و ارقام)؛ اعداد مصور بسیطه (مسطح، مانند اعداد مثلثی، مربعی و جز آن) و مجسمه (مانند اعداد هرمی) و مجموع چند جملۀ اول تصاعدهای حسابی مختلف، مانند جمع اعداد طبیعی پی‌درپی، جمع اعداد طبیعی فرد یا زوج، جمع مربعات یا مكعبات اعداد طبیعی و غیره (اموی، همان، 34-35)؛ و غربالِ اراتستن (همان، 48). احمد سلیم سعیدان نخست موضوعات مهم این كتاب را در مقاله‌ای به زبان انگلیسی معرفی، و سپس در 1981 م آن را در حلب چاپ كرده است. 

آثار خطی

1. رسالة فی علم القبان. حاجی خلیفه از این اثر یاد نکرده، ولی نسخۀ خطی آن در دارالكتب مصر موجود است (زوتر، 187؛ خدیویه، 5/ 218- 219). 
2. لوامع التعریف فی مطالع التصریف. 
3. المواهب الربانیة فی الاسرار الروحانیة. حاجی خلیفه آغاز و انجام این رساله را آورده، و موضوع آن را مربعهای جادویی (جداول وفقی) دانسته است (2/ 1569). در مجموعۀ شمارۀ 66 كتابخانۀ هانتر دانشگاه گلاسكو نسخه‌ای از هر یك از دو اثر اخیر موجود است (GAL, S, II/ 155). 
همچنین حاجی خلیفه اثری موسوم به استنطاقات را به اموی نسبت داده، و آن را مستخرجاتی از كنز الاسرار و ذخائر الابرار منسوب به هرمس (دربارۀ علم وفق و حروف) دانسته است (2/ 1512-1513؛ نیز نک‍ : بغدادی، ایضاح، 2/ 267، هدیه، 2/ 548؛ كحاله، 13/ 255). 

مآخذ

اموی، یعیش، «رفع الاشكال فی مساحة الاشكال»، همراه مراسم الانتساب (هم‍‌ )؛ همو، مراسم الانتساب فی معالم الحساب، به كوشش احمد سلیم سعیدان، حلب، 1981 م؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خدیویه، فهرست؛ داك؛ سعیدان، احمد سلیم، مقدمه و تعلیقات بر مراسم الانتساب (نک‍ : هم‍ ، اموی)؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ نیز: 

Ahlwardt; GAL, S; Saidan, A. S., «Al-Umawī, Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1976, vol. XIII; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900. 
یونس كرامتی