ام الفحم

اُمُّ الْفَحْم، شهری در شهرستان جنین در فلسطین. این شهر از دیرباز یكی از بزرگ‌ترین مراكز تهیۀ زغال بوده، و ازهمین‌رو، به ام الفحم شهرت یافته است (شراب، 129). 
ام الفحم با ارتفاع 450 متر از سطح دریا در دو كیلومتری كرانۀ غربی رود اردن، 25 كیلومتری شمال غربی جنین، و 41 كیلومتری حیفا واقع شده است (آغا، 347؛ دباغ، 1(1)/ 212). این شهر از ادغام 9 روستا (مرتفعه، بویشات، بئر، عین ابراهیم، لجون، معاویه، مشیرفه، عقده و مصمص) شكل گرفته است («دائرة المعارف ... »، 1141؛ نخله، I/ 299). 
سرزمین جنین از نظر ساخت به 3 منطقه تقسیم می‌شود كه یكی از مناطق آن قوس سامرۀ غربی (طاقدیس ام الفحم) است ( موسوعة المدن، 153). كوههای نابلس از سوی شمال غربی به واسطۀ طاقدیس ام الفحم به كوه كرمل می‌پیوندد (عابد، 101) و كوه ام الفحم یكی از 3 مجموعۀ این رشته كوه به شمار می‌آید كه با جهتی جنوب شرقی ـ شمال غربی امتداد یافته است ( جودائیكا، IX/ 143). كوه اسكندر با ارتفاع 518 متر از سطح دریا در شرق ام الفحم قرار گرفته است (موسوعۀ عام، 1/ 292؛ دباغ، 3(2)/ 177). اراضی این منطقه عمدتاً از تشكیلات دورۀ ائوسن است (عبدالسلام، 237). 
از گذشتۀ ام الفحم آگاهی چندانی در دست نیست. به گفتۀ مقریزی در 663 ق/ 1265 م ملك ظاهر بیبرس، سلطان ممالیك، آن را به نایب‌السلطنۀ شام، امیر جمال‌الدین اقوش نجیبی واگذار كرد (1(2)/ 532). ام الفحم در دورۀ عثمانی (1917 م) در امتداد راه اصلی تجاری (درب السلطان) قرار داشت و دریای مدیترانه را با شرق فلسطین مرتبط می‌ساخت (بلومان، 14). پس از مصادرۀ اراضی زراعی ام الفحم در 1948 م/ 1327 ش، 80٪ از ساكنان آن ناچار برای یافتن كار به شهرهای ساحلی تل ابیب و حیفا مهاجرت كردند (همو، 23؛ صالح، حسن، 356)، اما پس از این زمان، به علت سرازیر شدن شمار بسیاری از آوارگان فلسطینی به این شهر جمعیت آن یك بار دیگر رو به فزونی نهاد (بلومان، 17)، تا جایی كه در 1974 و 1985 م به ترتیب به 14 هزار و 25 هزار نفر افزایش یافت (شراب، 130؛ آغا، همانجا). افزایش جمعیت طی این دوره باعث بروز مشكلات فراوان اجتماعی از جمله فقر و بیكاری و تشدید مهاجرت شد (بلومان، همانجا). 
مساحت كل زمینهای زیركشت ام الفحم در 1945 م حدود 500‘4 هكتار (918‘48 دونم) بود (هداوی، 100) كه 7/ 325 هكتار (540‘3 دونم) از آن به كشت زیتون (دباغ، 3(2)/ 21)، 9/ 101‘4 هكتار (586‘44 دونم) به كشت غلات (هداوی، همانجا)، 2/ 285 هكتار (100‘3 دونم) به كشت سبزی و 3/ 122 هكتار (329‘1 دونم) نیز به درختان میوه مانند بادام، زردآلو و سیب اختصاص داشت (دباغ، 3(2)/ 175). كل مساحت اراضی ام الفحم و روستاهای تابع آن در همین سال برابر 3/ 106‘7 هكتار (242‘77 دونم) بود (هداوی، 55؛ دباغ، 3(2)/ 11). 
تا قبل از سال 1948م اقتصاد ام الفحم براساس كشاورزی بود و نیازهای اهالی به وسیلۀ خود آنها تأمین می‌شد، ولی پس از این سال با ایجاد تغییرات اساسی در نظام اقتصادی ـ اجتماعی و مصادرۀ زمینهای حاصل‌خیز به دست اسرائیلیها، كشاورزی رو به افول نهاد (بلومان، 14) و در نتیجه ام الفحم یكباره از شهری خودكفا (كشاورزی) به مركزی وابسته تبدیل شد (همو، 16). این شهر یك كارخانۀ ارده‌سازی دارد (خالدی، 788). 
در 1944 م، 735 هكتار (8 هزار دونم) از اراضی جنگلی ام الفحم به تولید زغال اختصاص یافته بود كه تولید آن به 360 تن می‌رسید ( موسوعۀ عام، همانجا). حصیربافی در ام الفحم از رونق بسیار برخوردار بوده، و یكی از راههای كسب درآمد اهالی به شمار می‌رفته است (دباغ، 3(2)/ 175). 
ام الفحم 3 درمانگاه (بلومان، 18) و 3 مسجد دارد كه مسجد تمیم كهن‌ترین آنهاست (دباغ، 3(2)/ 177؛ شراب، همانجا). تأسیس نخستین مدرسه در این شهر به 1306ق در دورۀ عثمانی بازمی‌گردد (دباغ، همانجا). در 1985 م، ام الفحم 11 مدرسۀ ابتدایی، یك دبیرستان و یك مدرسۀ شبانه داشت كه مجموعاً 8 هزار دانش‌آموز در آن مشغول به تحصیل بودند (آغا، 350؛ نک‍ : بلومان، 46). این شهر در مبارزاتی كه با قیمومت انگلیس صورت می‌گرفته است، سابقه‌ای طولانی دارد؛ حملۀ اسعد مفلح در 1935م همراه با جمعی از فلسطینیان به محل استقرار نیروهای انگلیسی نمونه‌ای از این مبارزات بوده است (دباغ، 3(2)/ 104؛ ابوغربیه، 46). در 30 ژانویۀ 1938 نیروهای انگلیسی ام الفحم را محاصره، و از مدارس آن به عنوان پادگانهای نظامی استفاده كردند، ولی مجاهدان فلسطینی به رهبری یوسف حمدان، علی فارس و یوسف ابودره به آنان حمله بردند و خسارات زیادی به ایشان وارد كردند و پس از آن مجاهدان به سوی كنارۀ شرقی كوه اسكندر رفتند و به مدت 6 ساعت با نیروهای انگلیسی درگیر شدند (جرار، 297؛ صالح، محسن، 380)؛ روز بعد انگلیسیها به روستاهای مجاور هجوم بردند كه بر اثر مبارزه و مقاومت مجاهدان فلسطینی مجبور به عقب‌نشینی شدند (همانجا). این درگیریها كه از یامون (روستایی در نابلس) تا كوه اسكندر (واقع در ام الفحم) گسترش یافته بود، یكی از مهم‌ترین وقایع این دهه به شمار می‌آید (دباغ، 3(2)/ 178). 
تا 1948 م ادارۀ وادی عاره و ام الفحم در دست دولت اردن بود، اما از آن پس شهر ام الفحم همچون دیگر شهرها و روستاهای فلسطینی به اشغال صهیونیستها درآمد. آنان بهترین اراضی قابل كشت این شهر را تصرف كردند و به صندوق قوم یهود اختصاص دادند (صالح، حسن، 356)؛ مابقی اراضی كه بسیار اندك، و عمدتاً غیرقابل كشت بود، در دست اهالی باقی ماند (بلومان، 15؛ آغا، 347). در 1949 م به موجب قرارداد ترك مخاصمه با اردن، معروف به قرارداد رودس، این شهر به اسرائیل واگذار شد (همانجاها). به این ترتیب، پس از 1948 م بسیاری از روستاهای اطراف ام الفحم ویران شد و بر جای آن كیبوتص و موشاوهای یهودی‌نشین برپا گردید (بلومان، 16)؛ از آن جمله، لجون از روستاهای همجوار ام الفحم تخریب شد و جای خود را به آبادی یهودی‌نشین مِگیدو داد (نخله، I/ 338). اسرائیلیها بخش دیگری از اراضی این شهر را تصرف كردند و مجموع اراضی تحت اشغال آنان به 200‘2 هكتار (24 هزار دونم) رسید (بلومان، همانجا؛ آغا، 345؛ صالح، حسن، همانجا). ساكنان ام الفحم تا 1948م در 021‘1 واحد مسكونی زندگی می‌كردند كه پس از این تاریخ 205 واحد آن ویران گردید (نخله، I/ 362). در 1951م جمع كثیری از ساكنان این شهر از خانه‌های خود اخراج شدند و واحدهای مسكونی آنان ویران شد (قطب، 424). 
نخستین انجمن محلی در ام الفحم در 1965 م/ 1344 ش به منظور ادارۀ امور شهر تشكیل شد (بلومان، 19). ام الفحم نخستین روستایی بود كه در 1985 م/ 1364 ش به شهر تبدیل گردید و انجمن محلی جای خود را به شهرداری داد (خالدی، 62) و به این ترتیب، دست مردم از مشاركت در ادارۀ امور كوتاه شد (آغا، 353-354). پس از آنک‍ه در 1985 م اهالی ام الفحم با یكی از نظامیان اسرائیلی كه قصد بیرون راندن آنان را از شهر داشت، به مقابله برخاستند و او را از پای درآوردند، این شهر در میان مردم به ام الفخر مشهور شد (همو، 355-357). 

كوه ام الفحم

كوه ام الفحم یكی از 3 رشته كوه كرمل است كه از جنوب شرقی به سمت شمال غربی گسترش یافته است. این رشته كوه كه امروزه امیر خوانده می‌شود، جلگۀ 4 گوشی را پدید می‌آورد كه سطح فرسایش یافتۀ آن دارای شیبی ملایم به سمت جنوب غربی است. این جلگه در قسمت شمال شرقی ارتفاع بیشتری دارد و به صورت پرتگاهی به درۀ جزرئیل منتهی می‌گردد ( جودائیكا، IX/ 143-144). كوه ام الفحم از لحاظ ساختمانی بخشی برآمده از رشته كوه كرمل به شمار می‌آید كه به ترتیب از سنگ آهك مقاوم سنومانین و دولومیت تشكیل شده است. قسمتهایی نسبتاً وسیع از این كوه پوشیده از بازالت و توفهای آذرین است؛ پدیده‌ای سنگ شناختی كه در دو قسمت دیگر از كوه كرمل نیز مشاهده می‌شود (همانجا). باران متوسط سالانه در این رشته كوه برابر 500 میلی‌متر است. بقایای درختی پراكنده‌ای در این ناحیه دیده می‌شود كه حكایت از وجود جنگلهای وسیع درگذشته دارد (همانجا). 

مآخذ

آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، عمان، 1993م؛ ابوغربیه، بهجت، فی خضم النضال العربی الفلسطینی، بیروت، 1993 م؛ بلومان، انجیلا، ام الفحم، الاوضاع التعلیمیة و الاجتماعیة، بیروت، 1985 م؛ جرار، حسنی ادهم، شعب فلسطین، عمان، 1992 م؛ خالدی، رجا اسماعیل، «الاقتصاد العربی فی فلسطین المحتلة»، موسوعۀ خاص، ج 1؛ دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، عمان، 1393 ق/ 1973 م؛ شراب، محمدمحمد، معجم بلدان فلسطین، دمشق / بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ صالح، حسن عبدالقادر، «الاوضاع الدیموغرافیة للشعب الفلسطینی»، موسوعۀ خاص، ج 1؛ صالح، محسن محمد، التیار الاسلامی فی فلسطین، كویت، 1409ق/ 1988 م؛ عابد، عبدالقادر، «فلسطین: الموقع و الموضع»، موسوعۀ خاص، ج 1؛ عبدالسلام، عادل، «المیاه فی فلسطین»، همان؛ قطب، اسحاق یعقوب، «التركیب الاجتماعی للشعب الفلسطینی»، همان؛ مقریزی، احمد، السلوك، قاهره، 1957م؛ موسوعۀ عام؛ موسوعة المدن الفلسطینیة، دمشق، 1990 م؛ نیز: 

Encyclopedia of Zionism and Israel, New York, 1971; Hadawi, S., Village Statistics 1945, Beirut, 1970; Judaica; Khalidi, R., The Arab Economy in Israel, New York, Croom Helm; Nakhleh, I., Encyclopedia of the Palestine Problem, New York, 1991. 
لیلا رضایی