امباله

اَمْباله، شهر و شهرستانی به همین نام در ایالت هاریانا در شمال غربی هند واقع در °30 و ´23 عرض شمالی و °76 و ´46 طول شرقی ( بریتانیكا، میكرو، 1978م، I/ 293). امباله را اومبالا و انباله هم نامیده‌اند (نک‍ : ابوالفضل، 3/ 30؛ كنبو، 1/ 519، 2/ 314، 3/ 81؛ آمریكانا، I/ 470). این شهر كه در منطقه‌ای كوهپایه‌ای قرار گرفته، از طریق جادۀ زمینی و راه‌آهن با دهلی، امریتسار (پنجاب)، سیملا و كالكه در شمال، و سهارنپور در جنوب شرقی ارتباط دارد ( بریتانیكا، 1986 م، I/ 315؛ دویی، 225). 
امباله راه طبیعی مهاجمان به دهلی و آگره بوده است (اسپیر، 6)، از جمله در حملۀ اسكندر به هند در 326 ق‌م (نک‍ : بریتانیكا، 1986 م، XXI/ 112) و طی جنگهای بین سلاطین مغول در هند و بین سیكهـا و مسلمانـان (نک‍ : اكرام، 112-113؛ اروین، 97-98؛ آرچبلد، 540؛ راس، 12؛ مطلبی، 2/ 1038؛ واضح، 240) و در جنگهای نادر شاه افشار با سلاطین مغول در 1151 ق (نک‍ : استرابادی، 320؛ قدوسی، 138؛ مروی، 710). 
نخستین بار قاضی تقی متقی در سفرنامۀ خود از این شهر نام برده، و نوشته است كه مسلمانان در 587ق/ 1191م در جنگ دوم معزالدین بن سام این منطقه را فتح كردند. گفته شده است كه التتمش (حك‍ 608-633ق/ 1211-1236م)، قاضی بر این شهر گمارد و فیروز تغلق در 781ق/ 1379م بر آنجا مسلط گردید (EI2, I/ 432). 
بابر امپراتور مغول در 933 ق/ 1527 م در راه خود به سوی دهلی، امباله را تصرف كرد و در 956ق/ 1549م جنگی شدید بین اسلام شاه و شورشیان پنجاب به فرماندهی نیازی خان در این شهر روی داد (EI2، همانجا؛ راس، 12, 59). 
در حكومت مغول، امباله تابع حكومت سرهند و محل اردوگاه نظامی امپراتور بود (EI2، همانجا). در 1122ق/ 1710م نیروهای سیك به رهبری بندا بیراگی امباله را تصرف كردند و پس از یك دورۀ بی‌ثباتی (همانجا) كه طی آن نادرشاه افشار در 1151ق این منطقه را درنوردید (استرابادی، 320-321؛ قدوسی، همانجا)، در 1175 ق/ 1761 م احمدشاه دُرانی طی جنگهایی كه به اضمحلال حكومت مغول انجامید، امباله را تصرف كرد (EI2، همانجا). از 1763 م به بعد چند بار نیروهای سیك منطقۀ امباله را مورد تاخت و تاز قرار دادند (آرچبلد، نیز EI2، همانجاها)، تا اینک‍ه این شهر در 1823م به تصرف كمپانی هند شرقی درآمد و محل استقرار نمایندۀ سیاسی دولت انگلیس در ایالت سوتلج و مركز برخی سازمانهای سیاسی شد (یاپ، 190-191). دولت انگلیس در 1843م یك پایگاه نظامی مهم در كنار این شهر بنا كرد (دویی، 347). 
امباله در دوران شورش هند برضد سلطۀ انگلیس آرام بود (EI2، همانجا) و محاكمۀ شورشیان در 1864م در این شهر برگذار شد (خامنه‌ای، 37؛ هانتر، 76). در اواخر سدۀ 19م در واكنش نسبت به افزایش دشمنی نسبت به مسلمانان شورشهایی در این شهر روی داد (شروانی، 119؛ دویی، همانجا؛ «سلطۀ ... »، II/ 327؛ بریتانیكا، 1986 م، I/ 316). 
امباله قبلاً قصبه‌ای شهر مانند بود و در 1867 م به شهر بدل شد. در 1981م/ 1360ش جمعیت امباله، 203‘121 نفر بود (همانجا). امباله در 1966م در نتیجۀ تقسیم ایالت قدیم پنجاب به دو ایالت پنجابی زبان (پنجاب) و هندی زبان (هاریانا) جزو ایالت اخیر شد (همان، XXI/ 111). 
امباله در سرزمینی حاصل‌خیز قرار دارد و زمینهای زراعی آن از رودخانه‌های سرسوتی، دریشادوتی و مركنده آبیاری می‌شود (دویی، 225؛ موهان، 6). تولید گندم و غلات در امباله اهمیت زیاد دارد (دویی، همانجا). سایر محصولات آن عبارتند از دانه‌های روغنی، نیشكر، پنبه، ادویه و تمرهندی. در این شهر، علاوه بر قالی‌بافی و صنایع دستی، شیشه‌سازی و كاغذسازی و تولید ماشین آلات و ابزار صنعتی حائز اهمیت است ( آمریكانا، I/ 470؛ «دائرۀالمعارف ... »، II/ 779؛ بریتانیكا، همانجا؛ EI2, I/ 432). در امباله، یك بیمارستان، یك مؤسسۀ صنایع فلزی، یك مركز تجاری، فرودگاه، مدرسۀ آموزش خلبانی و چند دانشكدۀ وابسته به دانشگاه كوروكشترا تأسیس شده است ( بریتانیكا، 1986 م، I/ 315-316؛ حكمت، 417). 
از آثار دیدنی این شهر، مسجدی است متعلق به دورۀ پتان و مسجد دیگری كه به سبك مسجدالاقصى بنا شده است (EI2، همانجا). از دانشمندان و ادبای منسوب به امباله، راتی رام جی متخلص به هاتف، ناظم علی انبالوی متخلص به وقار كه به اردو و فارسی شعر گفته است، عبدالقادر انبالی، نورمحمد و صادق مطلبی مؤلف كتاب آداب عالمگیری معروف هستند (نک‍ : عبدالرشید، 398؛ سیدعبدالله، 170؛ مطلبی، 1/ 18؛ فاروقی، 366؛ EI2، همانجا). 
امباله مركز جمعیت تبلیغ اسلامی هند است كه در سرتاسر هند شعبه‌هایی دارد (تیتوس، 201؛ خان، 267). 

مآخذ

ابوالفضل علامی، آیین اكبری، لكهنو، 1893 م؛ استرابادی، مهدی، جهانگشای نادری، به كوشش عبدالله انوار، تهران، 1341 ش؛ حكمت، علی اصغر، سرزمین هند، تهران، 1337 ش؛ خامنه‌ای، سیدعلی، مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان، تهران، 1347 ش؛ خان، ح. ب.، بر صغیر پاك و هند كی سیاست میں علماء كاكردار، اسلام‌آباد، 1985 م؛ سید عبدالله، ادبیات فارسی میں هندوؤں كاحصه، لاهور، 1974 م؛ شروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، تهران، 1368 ش؛ عبدالرشید، تذكرۀ شعرای پنجاب، لاهور، 1346ش؛ فاروقی، احمد، مكتوبات امام ربانی، لكهنو، 1913 م؛ قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، مشهد، 1339 ش؛ كنبو، محمدصالح، شاهجهان نامه، لاهور، 1967 م؛ مروی، محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، به كوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364 ش؛ مطلبی انبالوی، صادق، آداب عالمگیری، به كوشش عبدالغفور چودهری، لاهور، 1971 م؛ واضح، مبارك الله، تاریخ ارادت خان، به كوشش غلام رسول مهر، لاهور، 1971 م؛ نیز: 

Americana; Archbold, W. A. J., «The Conquest of Sind and the Panjab», The Cambridge History of India, New Delhi, vol. V; Britannica; British Paramountcy and Indian Renaissance, ed. R. C. Majumdar, Bombay, 1970; Douie, J., The Panjab, North-West Frontier Province and Kashmir, Lahore, 1916; EI2; Enciclopedia Italiana, Rome, 1950; Hunter, W. W., The Indian Musalmans, Delhi, 1969; Ikram, S. M., History of Muslim Civilisation in India and Pakistan, Lahore, 1982; Irvine, W., Later Mughals, Lahore, 1971; Mohan, M. V. D., The North-West India of the Second Century B. C., Ludhiana, 1974; Ross, E. D., «Babur», The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol. IV; Spear, P., India, Tehran, 1961; Titus, M. T., Indian Islam, New Delhi, 1979; Yapp, M. E., Strategies of British India, Britain, Iran and Afghanistan, 1798-1850, Oxford, 1980. 
پرویز امین