الهی همدانی

اِلٰهیِ هَمَدانی، عمادالدین محمود حسینی (د 1063 ق/ 1653 م)، فرزند حجت‌الله از شعرای سبك هندی. 
وی از سادات اسدآباد همدان بود (نصرآبادی، 255؛ آذر، 270) و مقدمات علوم را در آن شهر فراگرفت؛ سپس چنانکه خود در مقدمۀ تذكرۀ خزینۀ گنج می‌نویسد، در 1010 ق/ 1601 م برای تحصیل به اصفهان رفت و 3 سال نیز در آن شهر ماند (نقوی، 191). در همانجا در قهوه‌خانۀ عرب قهوه‌چی كه ظاهراً محفل شعرا و بزرگان بوده است (نک‍ : گلچین، كاروان ... ، 1/ 98، حاشیۀ 1)، همراه با شاعر دیگری به نام ملاشكوهی با شاه عباس دیدار كرد (نصرآبادی، همانجا). جز این ملاقات اشارۀ دیگری به ارتباط او با شاه عباس دیده نمی‌شود. 
الٰهی در 1015 ق به شیراز رفت (نقوی، همانجا). سپس رهسپار عراق شد (اوحدی، 171). به گفتۀ صاحب خیرالبیان در 1018ق از عراق به خراسان رفت و پس از زیارت حضرت رضا (ع) از آنجا راهی هند شد (نک‍ : گلچین، همان، 1/ 95). در راه هند نخست به كابل، و سپس به قندهار رفت و به میرزا غازی ترخان، متخلص به وقاری، صوبه‌دار قندهار پیوست (نک‍ : همان، 1/ 95-96). میرزا غازی در 1021 ق درگذشت (نهاوندی، 3/ 785-786) و ظاهراً الٰهی پس از درگذشت او، یا حوالی آن راهی آگره شده است، زیرا اوحدی بلیانی در همین سال او را در آگره دیده، و با وی مصاحبت داشته، و حتى الٰهی اشعار خویش را برای اصلاح نزد اوحدی می‌فرستاده است (اوحدی، 173، 175). اوحدی می‌نویسد: الٰهی هم اكنون (1022-1024 ق) در زمرۀ ملازمان مهابت خان است (ص 173). در 1033 ق كه ظفرخان ابوالحسن به نیابت از پدر به صوبه‌داری كابل گمارده شد، الٰهی قصیده‌ای به نام وی سرود (نقوی، 191-192؛ نیز نک‍ : ریو، II/ 687). دور نیست كه آشنایی الٰهی با این خانواده در سفر او از خراسان به هند هنگام اقامت در كابل روی داده باشد. 
در 1040 ق بار دیگر الٰهی را در كابل می‌یابیم و آن هنگام ملاقات با حكیم حاذق است (نک‍ : كنبو، 3/ 321؛ نقوی، 192). كنبو مؤلف شاه جهان نامه از او به عنوان یكی از شاعران دربار شاه جهان یاد كرده است (همانجا). روشن نیست كه وی چه زمانی به دربار شاه جهان راه یافته است، اما می‌توان گفت كه این امر باید پیش از 1042 ق (مأموریت دوم ظفرخان) رخ داده باشد، چه، به هنگام اعطای صوبه‌داری كشمیر به ظفرخان، وی در دربار شاه جهان حضور داشته، و در از میان بردن تردید شاه نسبت به ظفرخان در واگذاری این مأموریت بدو بسیار مؤثر بوده است. البته همین امر سبب شد كه به درخواست ظفرخان، الٰهی نیز در این سفر با وی همراه شود (نک‍ : گلچین، همان، 1/ 98- 99) و تا پایان عمر در كشمیر بماند. 
الٰهی را پس از درگذشت در جانب غربی آرامگاه شیخ بهاءالدین گنج‌بخش به خاك سپردند. بر سنگ مزار وی ماده تاریخ درگذشت او در یك دوبیتی به صورت «بود سخن آفرین » (= 1063 ق) آمده است (همان، 1/ 99). از این روی، تاریخهای 1060ق (احمد، 147)، 1064 ق (صدیق، 41؛ كوپاموی، 18) و 1057 ق (مدرس، 1/ 169) نادرست است. 
با آنکه الٰهی در دورۀ ظهور شعرای سبك هندی و اصفهانی می‌زیست و از اصفهان به هند رفت و در سروده‌های او صور خیال و استعاره‌های لطیف دیده می‌شود، در اشعارش ــ چنانکه صفا اشاره كرده است ــ به سبك شعرای قدیم چون سعدی توجه داشته، و حتى به تتبع از وی نیز پرداخته است (5(2)/ 1186). الٰهی در قصیده دستی توانا داشت و از میان صنایع ادبی توجه به ارسال مثل در اشعار او بیشتر دیده می‌شود (همانجا). 

آثـار

1. دیوان، كه شامل حدود 5 هزار بیت (صدیق، همانجا) در قالب غزل، قصیده، تركیب‌بند، ترجیع‌بند، مثنوی، قطعه و رباعی است. قصاید او در مدح ائمۀ اطهار (ع)، و نیز ستایش از شاه جهان و حكام ولایات است. از دیوان او 4 نسخه در این كتابخانه‌ها موجود است: 1. آصفیه به شمارۀ 1095 (آصفیه، 4/ 286)؛ 2. اوده، به شمارۀ 277، مورخ 1052 ق (اشپرنگر، I/ 435)؛ 3. موزۀ بریتانیا به شمارۀ 330/ 25، مورخ 1042 ق (نک‍ : ریو، همانجا)؛ 4. برلین، به شمارۀ 939، مورخ 1052 ق (پرچ، IV/ 916). 
2. خزینۀ گنج، تذكره‌ای است به زبان فارسی در شرح احوال حدود 400 تن از شعرای متوسط سده‌های 8-10 ق، به ترتیب الفبایی كه از ابن یمین فریومدی آغاز می‌شود و به همایون پادشاه پایان می‌یابد. این اثر باید در سالهای پایانی عمر مؤلف نگاشته شده باشد، زیرا در نسخۀ برلین كه به خط مؤلف است، كاستیهایی دیده می‌شود، از جمله در برخی موارد جای عبارات خالی گذاشته شده، یا صرفاً نام شاعر بدون شعر وی، و گاه نمونۀ اشعار بدون شرح حال آمده است. از سوی دیگر، این اثر دیباچه و خاتمه ندارد. از این روی، به نظر می‌رسد كه شاعر نتوانسته است اثر خود را تكمیل كند. مؤلف در این اثر اگرچه از تذكرۀ دولتشاه، تحفۀ سامی، مجالس النفایس و چون آنها بهره برده، اما به عرفات العاشقین اوحدی توجهی خاص داشته است (نقوی، 193-194؛ گلچین، تاریخ ... ، 1/ 518). از این اثر نسخه‌ای در كتابخانۀ برلین به شمارۀ 11 به خط مؤلف (پرچ، IV/ 609)، و نسخه‌ای نیز در كتابخانۀ اوده به شمارۀ 646، شامل فهرست اسامی شعرا موجود است (اشپرنگر، I/ 66-87). 

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشكده، بمبئی، 1277 ق؛ آصفیه، خطی؛ احمد، احمدعلی، هفت آسمان، كلكته، 1873 م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 5324؛ صدیق حسن خان، محمد، شمع انجمن، به كوشش محمد عبدالمجید خان، 1293 ق؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364ش؛ كنبو، محمد صالح، عمل صالح (شاهجهان نامه)، لاهور، مجلس ترقی ادب؛ كوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج الاذكار، بمبئی، 1336 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، 1363ش؛ همو، كاروان هند، مشهد، 1369ش؛ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش؛ نصرآبادی، محمد طاهر، تذكره، تهران، 1317 ش؛ نقوی، علیرضا، تذكره‌نویسی فارسی در هند و پاكستان، تهران، 1343 ش؛ نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به كوشش محمد هدایت حسین، كلكته، 1931 م؛ نیز: 

Pertsch, W., Die Handschriften-Verzeichisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin, 1888; Rieu, Ch., The Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hinduʾstaʾny Manuscripts, Calcutta, 1854. 
مینا حفیظی