الهی

اِلٰهی، منظومه‌هایی صوفیانه و مردم‌پسند در وصف پیامبر(ص)، اولیا و مشایخ طریقت با مضامین مذهبی در ادبیات ترك كه در خانقاهها و اماكن مذهبی به صورت هم‌آوایی یا تك صدایی بدون استفاده از آلات موسیقی ترنم می‌شد. بدین ترتیب، الٰهی از نظر آهنگ و موارد كاربرد از دیگر سرودهای عامیانه متمایز است (II/ 51؛ EI2). 
الٰهیها دارای اوزان هجایی هستند (گولپینارلی، 188) كه در دستگاهها و گوشه‌هایی مانند ماهور، شهناز و جز آن خوانده (همو، «نتها»)، و به صورت مربع، مخمّس، مسدّس و گاه حتى مثمّن سروده می‌شوند («دائرةالمعارف ... »، XX/ 70). الٰهی در مراسم «ذكر» در خانقاه (تكیه)، در آیینهای مخصوص از جمله میلاد پیامبر اكرم (ص) (مولودخوانی)، همچنین در نخستین روز آموزش كودكان در مدارس و نیز در مراسم عروسی و هنگام رفتن به مكه خوانده می‌شد (EI2). 
الٰهیها گونه‌های مختلفی دارند كه عبارتند از: «آیین»، «دوراق»، «جمهور»، «تابوغ» و «نَفَس»؛ آیین در خانقاههای مولویه، دوراق در تكایای خلوتیه، نفس در خانقاههای بكتاشیه، تابوغ در تكایای گلشنیه، و جمهور در سایرخانقاهها ترنم می‌شد (کاراعلی اوغلو؛ I/ 385؛ پاكالین، همانجا). همچنین الٰهی در مراسم مذهبی و حتى ملی و نیز در ماههای مخصوصی از سال از جمله ماه رمضان و ماه محرم ــ دربارۀ فاجعۀ كربلا ــ خوانده می‌شد («دائرةالمعارف»، همانجا). 
سرایندگان الٰهیها غالباً از مشایخ اهل طریقت هستند كه یونس امره، حاج بایرام، نصوحی، درویش عثمان، ابراهیم گلشنی، اشرف اوغلو و اُفتاده از آن جمله‌اند (همانجا؛ EI2). در ادبیات صوفیانۀ تركیه، یونس امره، شاعر سده‌های 9-10ق/ 15-16م ترك (اوزتلی، 16) را از بنیان‌گذاران الٰهی دانسته‌اند كه 273 الٰهی به او منسوب است (همو، 353). برخی از الٰهیها كه شاعران آنها ناشناخته‌اند، در مجموعه‌هایی، معروف به «مجموعۀ الٰهیات» گردآوری شده است؛ مشهورترین آنها مجموعۀ مستقیم‌زاده سلیمان سعدالدین است (نک‍ : «دائرةالمعارف»، همانجا). 
اینک‍ه آهنگ‌سازان الٰهیها چه كسانی بوده، و در چه زمانی می‌زیسته‌اند، نامعلوم است. از آغاز سدۀ 18م آهنگ‌سازانی مانند چالاك‌زاده، طوسون‌زاده و اسماعیل دَده در تنظیم آهنگ الٰهیها و نوشتن نُت برای آنها فعالیت داشته‌اند. عدنان سایگون آهنگساز معاصر ترك الٰهیهای یونس امره را تنظیم كرده است (EI2). 

مآخذ

گولپینارلی، عبدالباقی، تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، ترجمۀ توفیق ه‍ . سبحانی، نشر دریا؛ نیز: 

EI2; Gölpınarlı, A., Yunus Emre, Istanbul, 1936; Karaalioğlu, S. K., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1973; Öztelli, C., Yunus Emre, Özgüı Yayın, 1977; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1968-1984. 
توفیق هاشم‌پورسبحانی