الله وردی خان، پل

اَلله وِرْدی خان، پُل، پلی بر زاینده‌رود در اصفهان که دو بخش شمالی و جنوبی خیابان مشهور چهار باغ را به هم می‌پیوندند. این پل با 295 متر درازا و 5/ 13 متر پهنا و 33 چشمه طاق، بزرگ‌ترین پل تاریخی دایر ایران به شمار می‌آید ( گزارش ... ، 11؛ قس: پوپ، III/ 1236). این پل به نامهای «شاه ‌عباسی»، «چهار باغ»، «سی و سه چشمه» و «سی و سه پل» شهرت داشته، و اسکندربیک آن را دارای 40 چشمه دانسته است (ص 544؛ رفیعی، 318). 

 پل الله وردی خان به صورت دو طبقه، عمدتاً از آجر بر روی شالودۀ سنگی ساخته شده است و یک راه اصلی عریض و چند گذرگاه باریک دارد (پوپ، III/ 1237). معبر اصلی که از سطح گذرگاههای دیگر قدری بلندتر ساخته شده، کاروان‌رو بوده، و دو گذرگاه سرپوشیدۀ دیگر در طول پل ویژۀ گذر عابران پیاده است (همانجا). در طول این گذرگاهها پلکانهای متعددی ایجاد شده است که پیاده‌ها می‌توانند از یک طرف تا سطح آب پایین رفته، از طرفی دیگر تا بام راهروهای سرپوشیده بالا روند، بدون آنکه راه اصلی سواره‌رو را قطع کنند (کمپفر، 189). پل الله‌وردی خان نه تنها به صورتی تحسین‌انگیز شرایط اصلی یک پل را داراست، بلکه به خوبی با مقاصد دیگری نیز سازگار هست. معبر اصلی از میان دو دیوارۀ بلند عبور می‌کند که کاروانها را هم از گزند تند باد و هم از هیجان عبور از آب و یا مخاطرات ناشی از تردد فشرده حفظ می‌کند (پوپ، III/ 1235). علاوه بر این، در پایه‌ها، اتاقکهایی برای استراحت و پذیرایی تعبیه شده است (همانجا). در آغاز و پایان پل استحکاماتی شامل 4 برج و درهای محکم برای قطع عبور و مرور و حفاظت از پل ساخته بودند (هولتسر، 98). برگذاری جشنهای نوروز و آبریزگان و گلریزان در کنار پل، این مکان را به روزگار صفویان به ویژه شاه عباس بزرگ به تفرجگاه مردم اصفهان مبدل ساخته بود (منجم یزدی، 360؛ هنرفر، اصفهان، 139-140).
این پل در طرح تبدیل اصفهان به پایتخت جدید و شایسته‌ای برای ایران که به روزگار شاه عباس با دوراندیشی و در مقیاسی عظیم (سیوری، 154-155) و در عین حال با سرعت و نظمی سنجید‌ه به اجرا درآمد (گوبه، 289)، نقش کلیدی داشت. پل الله‌وردی خان که مهم‌ترین فضاهای قدیم و جدید شهر را به یکدیگر متصل می‌ساخت، در عریض‌ترین و کم‌عمق‌ترین بخش رودخانه در حالی که آب از تمامی دهانه‌های آن عبور می‌کرد، بسته شد (پوپ، III/ 1236؛ نک‍ : سیلوا ای فیگروا، 221). برخی از جهانگردان آن را پرشکوه‌ترین پل جهان در روزگار خود شمرده‌اند (ریچاردز، 56-57؛ کرزن، 2/ 56). 
برپایۀ شواهد تاریخی، سازندۀ پل، الله‌وردی خان سپهسالار قشون، ایران در عصر شاه عباس اول صفوی است. در تاریخ بنای پل اختلاف است. به گزارش اسکندربیک اندیشۀ طرح و ایجاد چهار باغ و پل چهل چشمه در سال یازدهم جلوس شاه عباس (1006 ق) پدید آمد (ص 544-545). بنابراین، ماده تاریخی که نوشته‌اند علیقلی کمره‌ای به مناسبت پایان ساختمان پل ساخته است و برابر 1005 ‌ق (پل اتمام یافت) می‌شود (نخجوانی، 649؛ هنرفر، «تاریخ ... »، 4-5)، نمی‌تواند درست باشد. این ماده تاریخ را می‌باید مربوط به پلی دیگر از بناهای الله‌وردی خان دانست. دیگر مورخان عصر شاه عباس نیز تاریخ دقیقی از آغاز و پایان ساختمان این پل نداده‌اند. جابری انصاری در پایان سدۀ 13 ق می‌نویسد: در 1011ق شاه عباس، الله‌وردی خان را مأمور ساختن پل و عمارات دیوانی کرد (ص 190، حاشیه)، اما مأخذی برای این نوشته نمی‌دهد. سال پایان ساختمان پل نیز روشن نیست. آنچه معلوم است در 1018 ق که جشن نوروز با ایام محرم همزمان بوده است، به فرمان شاه عباس بر سر پل 7 شبانه‌روز جشن گرفتند و گل‌ریزان کردند (فلسفی، 2/ 318- 319). 

ویژگیهای معماری

انتخاب محل ساختمان پل بر فراخ‌ترین و سست‌ترین بخش زاینده‌رود، نشانۀ اولویت دادن به اجرای طرح دقیق و محاسبه شدۀ توسعۀ اصفهان به روزگار شاه عباس اول است ( گزارش، 12). شیوۀ منحرف کردن مسیر آب با ایجاد سد ـ برج گنجعلی خانی و روان ساختن آب از زیر چشمه‌های پل، استوار ساختن پایه‌های پل بر بستر سست با هزینۀ سنگین و فن‌آوری دقیق در طراحی از ویژگیهای بنای پل الله‌وردی خان به شمار می‌آید (همانجا). 
ساختمان کالبدی پل را دو طبقۀ نسبتاً سترگ به هم پیوسته و استوار شامل 33 چشمه طاق تشکیل می‌دهد. پایه‌ها به ابعاد 5/ 3×5/ 13 متر (عرض پل) به صورت دیوارهایی به فاصلۀ حداکثر 5/ 5 متر در سراسر 295 متر طول پل تکرار می‌شود. در میان هر یک از پایه‌ها دهانه‌ای به پهنای 3 متر باز شده است (همان، 9؛ قس: پوپ، همانجا) و هر پایه را در سمت بالای رودخانه (غرب) موج شکافی پشتیبانی می‌کند. بر هر یک از دهانه‌های بزرگ‌زیرین، دو دهانۀ کوچک در بالا قرار دارد. پیاده‌روهای سرپوشیده بالا (با احتمال اینکه در مرحلۀ بعدی ساخته شده) جز از طرف نماهای پل از نظر ساختمانی با طبقۀ زیر آن پیوستگی لازم را ندارد. پی این قسمت از بنا غالباً بر روی لایه‌ای از نخالۀ گچ و شن‌رستی پر کنندۀ پشت طاقها قرار دارد. در زیر بعضی از جرزها و داخل آنها کلافهای چوبی وجود دارد که در اثر مرور زمان پوسیده است ( گزارش، 11، 13، 14). پیاده‌رو فوقانی در قسمت غربی یک متر عریض‌تر می‌شود تا اتاقکهایی به وجود آید و برای گرفتن بار قسمت پیش‌زده، از نیم طاق آجری و چوب استفاده شده است (همان، 15). 
به دلیل انجام نشدن مطالعۀ علمی در مورد مواد ساختمانی پل تنها می‌توان حدس زد که شالودۀ پل عبارت است از دیواره‌های سنگ و ساروج که از عمق مناسبی از رودخانه آغاز شد، و تا پاطاقهای طبقۀ زیرین و هم سطح آب شکافها بالا آمده و تخت می‌شود تا زمینۀ قرارگیری پایۀ قوسهای آجری را فراهم سازد. این دیوارهای سنگ و ساروجی احتمالاً در بعضی نواحی ازجمله در بستر رودخانه به وسیلۀ لایه‌ای از سنگ و ساروج به یکدیگر کلاف شده‌اند. بر روی این شالودۀ سنگی تودۀ عظیم آجری و ملاط گچی ساختمان پایه‌ها و طاقهای پل را تشکیل می‌دهند که در برابر طغیان آب و بارهای ناشی از رفت‌وآمد مقاومت می‌کند. در تعبیۀ پله‌ها و اتاقکها در پایه‌های پل نیز احتیاط لازم به عمل آمده است. کف اتاقکها طراز پای قوسها و هم سطح آب شکافهاست (یادداشت مؤلف). 

تغییرات و تعمیرات

پل الله‌وردی خان به سبب استواری و فن‌آوری دقیق در طراحی و ساخت در تمام طول دولت صفویه نه تنها نیازی به تعمیر نیافت، بلکه تا سدۀ 13 ق/ 19 م نزد خارجیانی که از ایران بازدید کرده‌اند، با شکوه‌ترین پل جهان به شمار آمده است (کرزن، 2/ 56). در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار به سال 1310 ق نوسازیهایی در چند چشمه از پل انجام گرفت (هنرفر، گنجینه ... ، 831). در سدۀ اخیر با تشکیل «انجمن آثار ملی» و حمایت و مرمت بناهای تاریخی، اقداماتی به وسیلۀ ادارۀ باستان‌شناسی برای پاک‌سازی اراضی اطراف پل و لایروبی چشمه‌های کور شده و ساختن دیوارهای سنگی در شمال رودخانه به سال 1330 ش به عمل آمد (نیکزاد، 18). 
اساسی‌ترین تعمیرات پل طی سالهای 1349 تا 1356 ش با هدف استحکام بخشی پل، خارج کردن بار از عناصر ظریف اصلی و پوشش دهانه‌ها و انتقال آن بر روی عناصر مطمئن باربر با ساختاری بتنی مرکب از «پوتر» و «دال» انجام شد (نک‍ : گزارش، 1- 18). اقدامات دیگری چون تدوین و اعمال ضوابط حفاظت از پل و بستر حریم آن برای حفظ چهرۀ طبیعی این اثر، از جمله محدودیت ارتفاع ساختمانهای اطراف آن، ممنوعیت رفت و آمد وسایل موتوری از روی پل به اجرا گذاشته شد. با ریزش پل تاریخی مارنان در فروردین 1366، و هشدار جدی به منظور مراقبت بیشتر از پلهای تاریخی، عملیات حفاظتی چون لایروبی رودخانه و مرمت اساسی پل انجام گرفت (همانجا). پل الله‌وردی خان به شمارۀ 110 به ثبت تاریخی رسیده است (مشکوتی، 54). 

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری و همۀ جهان، اصفهان، 1321 ش؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1352 ش؛ ریچاردز، فرد، سفرنامه، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران، 1343 ش؛ سیلوا ای فیگروا، گارثیا، سفرنامه، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، 1363 ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1332 ش؛ کرزن، ج، ن.، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ ع. وحید مازندرانی، تهران، 1350 ش؛ کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1360 ش؛ گزارش تعمیرات پل الله‌وردی خان (سی و سه پل) و پل خواجو، آرشیو سازمان میراث فرهنگی اصفهان، اصفهان؛ گوبه، هاینس، «شهر اصفهان»، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران، 1365 ش؛ مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1345 ش؛ منجم یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366 ش؛ نخجوانی، حسین، مواد التواریخ، تهران، 1343 ش؛ نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچۀ ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان، 1335 ش؛ هنرفر، لطف‌الله، اصفهان، تهران، 1346 ش؛ همو، «تاریخ بنای پل الله‌وردی خان»، هنر و مردم، تهران، 1350 ش، شم‍ ‍109؛ همو، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ یادداشت مؤلف؛ نیز: 

Höltzer, E., Persien vor 113 Jahren, Tehran, 1977; Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1967; Savory, R., Iran Under the Safavids, Cambridge, 1980. 
حسین پورنادری