الدم

اَلْدَم، خلیل (1277- رمضان 1357 ق/ 1861- نوامبر 1938م)، مشهور به خلیل ادهم، باستان‌شناس، مورخ و سكه‌شناس معروف ترك، پسر كوچك ابراهیم ادهم پاشا (ه‍ م)، صدراعظم عثمانی. ضبط «الدم» برای نام او كه در بیشتر مآخذ آمده است، می‌تواند شكل دیگری از ادهم باشد، اما اینک‍ه او خود را در آثارش خلیل ادهم نـامیده، درست‌تـر ‌بـه نظر می‌رسد (نک‍ : مسكوكات ... ، 6(1)/ ه‍ ، «بیبلیو غرافیا»، 128). 
خلیل در استانبول زاده شد («دائرةالمعارف ترك»، XV/ 3) و تحصیلات ابتدایی و بخشی از متوسطه را در همانجا گذراند («دائرةالمعارف جدید ... »، II/ 786) و در 1876 م همراه پدرش كه با عنوان سفیر به آلمان می‌رفت، رهسپار برلین شد. او تحصیلات عالی خود را در رشتۀ شیمی و علوم طبیعی در دانشگاه زوریخ و پلی تكنیك وین به پایان رسانید و در 1885 م موفق به اخذ درجۀ دكترای فلسفه از دانشگاه برن شد («دائرةالمعارف زبان ... »، III/ 21؛ EI2, II/ 694). پس از بازگشت به استانبول به مشاغل مختلفی مانند مترجمی در بخش صنایع نظامی، تدریس در مدارس علوم سیاسی، بازرگانی و جز آنها پرداخت («دائرة المعارف ترك»، همانجا). در 1892م به معاونت ادارۀ موزۀ سلطنتی (همایونی) كه ریاست آن را برادر بزرگ‌ترش عثمان حمدی بیك برعهده داشت، منصوب گردید. پس از درگذشت برادرش، در 1910م مدیریت موزه‌ها و مدرسۀ صنایع مستظرفه به وی محول گشت و تا 1931 م یعنی آغاز بازنشستگی بر همان شغل بود (EI2، «دائرةالمعارف جدید»، «دائرةالمعارف ترك»، همانجاها). نظم و توسعه‌ای كه او در این دوره به موزه داد، مانند طبقه‌بندی مجموعه‌های باستان‌شناسی، بیانگر استعداد و شایستگی و دانش او بود. در 1918 م «بخش باستانی خاور نزدیك» موزه را در یك ساختمان مجزا دایر كرد و هنگامی كه توپكاپی‌سرایی زیر نظر او صورت موزه به خود گرفت، در ترتیب آن كوششهای فراوانی به كار برد (EI2، «دائرةالمعارف جدید ترك»، همانجاها). 
الدم مقالات و رساله‌های فراوانی دربارۀ باستان‌شناسی، سكه‌شناسی، مهرشناسی، كتیبه‌شناسی و تاریخ دارد (نک‍ : «كتاب شناسی ... »، II/ 133؛ EI2، همانجا) كه از منابع مهم این موضوعات شمرده می‌شود. تحقیقات علمی وی شهرت جهانی برای او به همراه آورد. به همین سبب دكترای افتخاری دانشگاههای بازل و لایپزیگ، و عنوان استاد افتخاری باستان‌شناسی دانشگاه استانبول به وی اعطا گردید («دائرةالمعارف ترك»، EI2، همانجاها). او همچنین در برخی از فرهنگستانهای كشورهای دیگر عضویت داشت و در كنگره‌های باستان‌شناسی به نمایندگی از سوی دولت خود شركت می‌جست (EI2، همانجا). الدم كه در دوران بازنشستگی از استانبول به نمایندگی مجلس تركیه انتخاب شد، چندی نیز ریاست شهرداری استانبول را برعهده داشت («دائرةالمعارف ترك»، «دائرةالمعارف زبان»، «دائرةالمعارف جدید»، EI2، همانجاها). 

آثـار

معروف‌ترین اثر او با عنوان مسكوكات قدیمۀ اسلامیه قتالوغی در استانبول (1334 ق) به چاپ رسیده است. دیگر آثار او اینهاست: قیصریه شهری (1916م)؛ دول اسلامیه تاریخی (1927م) كه ترجمۀ تركی و تكمیل اثر معروف لین پول با عنوان «سلسله‌های اسلامی» است كه سپس بارتولد و دیگران نیز آن را تكمیل كردند. اضافات و تعلیقات الدم بر این اثر حاكی از اطلاعات وسیع او در تاریخ اسلام است. این اثر توسط صادق سجادی در دو جلد به فارسی ترجمه و منتشر شده است (تهران، 1363 و 1370ش)؛ توپكاپی سرایی (1931م)؛ یدی كوله حصاری (1932م)؛ جامع لریمیز (1932م) كه با عنوان «مساجد استانبول» به فرانسه ترجمه، و در 1934 م چاپ شده است؛ سیواس و دیوریغی شهر لرینین اسلام كتابه لری («دائرةالمعارف زبان»، EI2، «دائرةالمعارف ترك»، همانجاها). وی همچنین مقالاتی در نشریات مختلف ازجمله در تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی (مجلۀ انجمن تاریخ عثمانی) (استانبول، 1332 ق، س 7، شم‍ 38، 40) به چاپ رسانیده است. وی مجموعۀ پرارزش خود را كه مشتمل بر 417 قطعه كتیبه، مهر و لوحه است و بجز یكی دو قطعه بقیه مربوط به دورۀ ترك ـ اسلام بوده، به مؤسسۀ تاریخ اهدا كرده است (اغدمیر، 545). 
«مؤسسۀ تاریخ ترك» در 1947- 1948م دو جلد كتاب با عنوان خلیل ادهم خاطره كتابی در آنکارا چاپ و منتشر ساخته است (نک‍ : «كتاب‌شناسی»، «دائرةالمعارف ترك»، همانجاها). 

مآخذ

الدم، خلیل، «بیبلیوغرافیا»، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، استانبول، 1332 ق، س 7، شم‍ 38؛ همو، مسكوكات قدیمۀ اسلامیه قتالوغی، استانبول، 1334 ق؛ نیز: 

EI2; İğdemir, U., «Türk-İslâm devri kitabe estampajları», Belleten, Ankara, 1940, vol. IV, no. 16; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1978; Türkiye tarih yayιn- larι biblioğrafyasι, ed. E. Koray, Istanbul, 1971; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985. 
ابوالحسن دیانت