تذکرۀ نصرآبادی

تَذْکِرۀ نَصْرآبادی، تذکره‌ای به فارسی، تألیفِ میرزا محمدطاهرِ نصرآبادی. مؤلف اثر خود را در ۱۰۸۳ق / ۱۶۷۲م، آغاز کرده، و تا 1089ق / 1678م به تکمیلِ آن سرگرم بوده است. گلچین معانی احتمال می‌دهد که نصرآبادی، پس از فراغت از تألیفِ تذکره، برخی وقایع و وفیات را نیز تا ۱۱۱۵ق / 1703م (۸۸ سالگی خود) ثبت کرده باشد (تاریخ...، ۱ / 399-400، «نظری...»، 1959).
در این تذکره که به نامِ صفی‌میرزا، معروف به شاه سلیمانِ صفوی (د ۱۱۰۵ق)، تدوین شده، ترجمۀ احوال و گزیدۀ سروده‌های نزدیک به یک هزار شاعرِ دورۀ صفویه و معاصر مؤلف گرد آمده است.
این تذکره مشتمل است بر یک مقدمه، در ذکرِ شاهان و شاه‌زادگان؛ 5 «صف» (= بخش)، شامل احوال و اشعار امیران و خوانین ایران و هندوستان، مستوفیان، خوش‌نویسان و شاعران عراق، خراسان، ماوراءالنهر و هندوستان؛ و خاتمه‌ای در ذکر تواریخ و لغز و معما از متقدمان و متأخران. این کتاب، علاوه بر احوال و اشعار شاعران دورۀ صفوی، حاوی اطلاعات ارزشمند دیگری نیز هست، از جمله: نام برخی از کتابداران و شیخ‌الاسلامهای شهرهای مختلف، نام برخی مدرسه‌ها، محلات و روستاهای اصفهان، مساجد و مقابرِ امام‌زادگان، تکایای درویشان، برخی بازارها، بیمارستانها، قبرستانها، و اشاره به برخی از بیماریهای سختِ آن روزگار، میزان مواجب دولتی، اسامی برخی از مشاغل، بعضی مجازاتها، چند اصطلاح دیوانی و اطلاعات کتابداری و کتاب‌شناسی و نیز ارتباط شاعران با قهوه‌خانه‌ها (نک‍‍‍‍‍‍‍ : افشار، «اطلاعات...»، 33-36، «تاریخ...»، 447-449، 452، 457- 458؛ جعفریان، 55-59؛ دامادی، 320-322). افشار برخی از لغات، ترکیبات، تعبیرات و اصطلاحات کمیاب این تذکـره را فهرست کرده است (نک‍ : «چند لغت...»، 243-254).
نثرِ نصرآبادی فصیح، ساده، و عبارات وی در مجموع استوار است. بیشتر ابیاتی هم که از شعرا گردآورده، شیرین و دل‌پذیر است، و از لحاظ محتوا، در بیشترِ آنها غم بر شادی غلبه دارد (دامادی، ۳۲۳؛ وحید، «ز»).
زرّین‌کوب (۲۶۵ / ۱) معتقد است که کلام نصرآبادی در بیان احوال شعرا، از چاشنیِ انتقاد خالی نیست، اما در داوریهای او احتیاط بیش از صراحت به چشم می‌خورد.
گلچین معانی بر آن است که نصرآبادی در نگارش برخی سرگذشت‌نامه‌ها از خلاصة الاشعار تقی‌الدین کاشی و عرفات العاشقین اوحدی بلیانی بهره برده است ( کاروان هند، 2 / 976)، اما خودِ نصرآبادی در هیچ جا به این موضوع اشاره نکرده است.
تذکرۀ نصرآبادی، از منابع کتابهایی نظیر خزانۀ عامره و سروِ آزاد، اثر آزاد بلگرامی (نک‍ : آقابزرگ، ۳۶ / ۴) بوده است. به تصریح وحید دستگردی(همانجا)، تذکره‌نویسانی مانند‌آذربیگدلی، صاحب آتشکده، از این تذکره‌ استفادۀ بسیار کرده، ولی نامی از آن نبرده‌اند..
این تذکره تاکنون 3 ‌بار چاپ شده است. نخست به تصحیح حسن وحید دستگردی (تهران، ۱۳۱۷ش) و پس از وی، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی (تهران، ۱۳۷۸ش) و سپس از سوی احمدِ مدقّقِ یزدی (یزد، ۱۳۷۸ش)؛ اما پیش از آنها محمدشفیع لاهوری، بخشهایی از کتاب را در 1935م، تصحیح و چاپ کرده بود (نک‍ ‍: استوری، I(2) / 821). 
در حاشیۀ نسخۀ خطی تذکرۀ نصرآبادی موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (شم‍ 3342)، نویسنده‌ای ناشناس در ۱۱۳۴ق / 1722م، به درج احوال و اشعار ۱۴۱ شاعر پرداخته که بیشتر‌آنها از تحفۀ سامی نقل‌شده‌است (نک‍ : گلچین‌معانی،تاریخ...، 1 / 404- 406). 16 تن از این شاعران، برخاسته از کهگیلویه هستند. به گفتۀ گلچین معانی (همان، 1 / 405). نام این 16 شاعر در هیچ تذکره‌ای نیامده است. ناجی بخش مربوط به این 16 نفر را تصحیح کرده، و به صورت پیوست در تذکرۀ نصرآبادی چاپ خود، نقل نموده است (نک‍ ‍: 2 / 795- 805).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ افشار، ایرج، «اطلاعات کتاب‌داری و نسخه‌شناسی در تذکرۀ نصرآبادی»، جشن‌نامۀ استاد مدرس رضوی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ همو، «تاریخ نصرآبادی»، یاد بهار، به کوشش علی محمد حق‌شناس و دیگران، تهران، ۱۳۷۶ش؛ همو، «چند لغت و ترکیب و تعبیر و اصطلاح کمیاب در تذکرۀ نصرآبادی»، آرام‌نامه، به کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۶۱ش؛ جعفریان، رسول، «اصفهانِ قرن یازدهم از نگاه تذکرۀ نصرآبادی»، آینۀ پژوهش، قم، ۱۳۷۶ش، س ۸، شم‍ ۲؛ دامادی، محمد، «برخی از فواید ادبی و اجتماعیِ تذکرۀ نصرآبادی»، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش، ج 2؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، تهران، ۱۳۶۱ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۴۸ش؛ همو، کاروان هند، تهران، ۱۳۶۹ش؛ همو، «نظری به تذکرۀ نصرآبادی»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار و کریم اصفهانیان، تهران، ۱۳۶۷ش، ج 4؛ ناجی نصرآبادی، محسن، مقدمه و تعلیقات بر تذکرۀ نصرآبادی، تهران، ۱۳۷۸ش؛ وحید دستگردی، حسن، مقدمه بر تذکرۀ نصرآبادی، تهران، 1317ش؛ نیز:

Storey, C.A., Persian Literature, London, 1953.
حمید حسنی