تخت مرمر

تَخْتِ مَرْمَر، تختی بزرگ و تراشیده از سنگ مرمر، برجامانده از دورۀ قاجار. این تخت در بنایی به نام «ایوان تخت مرمر» که در 1173ق / 1760م به دستور کریم‌خان زند (سل‍ 1163-1193ق / 1750- 1779م) در باغ دیوان خانۀ صفوی تهران (باغ گلستان فعلی) ساخته شده است، قرار دارد (موسوی اصفهانی، 96؛ ذکاء، «ایوان...»، شم‍ 4، ص 13-14). پیش‌تر در سالهای نخستین پادشاهی فتحعلی ‌شاه (سل‍ 1212-1250ق / 1797-1834م) مراسم رسمی بر تخت طاووس (ه‍‌ م) که به این ایوان منتقل می‌شد، انجام می‌گرفت، اما به سبب مشکلات ناشی از جابه‌جایی و حفظ و حراست آن تخت جواهرنشان در ایوان، شاه دستور به ساخت تختی ثابت (تخت مرمر) در آن مکان داد (ذکاء، همان، شم‍ 7، ص 29). 
تخت مرمر با طراحی میرزا بابای شیرازی و به دست هنرمندان و حجاران اصفهانی میان سالهای 1219 تا 1221ق ساخته شد (همو، تاریخچه...، 49-50، «ایوان»، شم‍ 7، ص 29-30) و استاد محمد ابراهیم اصفهانی سرپرستی امور مربوط به حجاری تخت را برعهده داشت که نامش در چند جای تخت از جمله بر ساعد چپ و راست پیکرۀ دیو در پشت تخت کنده شده است و نام استادان دیگر هم در پایه‌ و روی مجسمه‌های کوچک دور تخت دیده می‌شود (همو، تاریخچه، 99). 
تخت مرمر را به تقلید از تخت حضرت سلیمان که بر دوش دیوان قرار داشته، ساخته‌اند و برای مقایسۀ جاه و جلال فتحعلی‌ شاه با سلیمان، نام آن را نیز «تخت سلیمانی» نهاده بودند. این تخت که از 65 قطعه مرمر زرد معادن یزد ساخته شده، و به شکل سکویی دیواره دار به ارتفاع 1 متر و به اندازه‌های 2 × 3 متر در بخش پیشین و 28 / 1 × 70 / 1 متر در بخش پسین است و بر پیکرۀ 6 انسان، 3 دیو و 11 ستون مارپیچی که پایۀ برخی از آنها پیکره‌ای شیر مانند دارد، استوار شده، و 2 پلۀ جلو آن، با نقش برجستۀ شیر و اژدها آراسته شده است (همان، 51، 91). کف تخت در دو سطح متفاوت ساخته شده است. در بخش جلو آن حوضچۀ فواره‌داری با طرح اسلیمی قرار دارد که به هنگام برگذاری مراسم رسمی با گلاب پر می‌شد. دورادور تخت را طارمیهایی فراگرفته که در داخل و خارج آن، کتیبه‌ای شامل اشعاری برگزیده از دو قصیدۀ فتحعلی‌خان صبا در مدح فتحعلی ‌شاه و وصف تخت مرمر کنده شده، و شاعر در آخرین مصرع، نام تخت و تاریخ پایان ساخت آن (1221ق / 1806م) را به حساب جمل قید کرده است. این اشعار به خط ملک‌الکتاب سلطانی به قلم نستعلیق خوش در ترنجهای داخل و خارج طارمیها کنده و زراندود شده‌اند (همان، 91-92، شکل 43، نیز «ایوان»، شم‍ 7، ص 30) و دیوارۀ تخت با 12 قطعه پیکرک آراسته شده است (اورسل، 150؛ ذکاء، تاریخچه، 91).
به هنگام انجام سلامها، افزون بر گستردن قالیچه‌ای نفیس، بر تخت، متکای مروارید دوزی شده‌ای که دو رشته مروارید درشت کم‌نظیر در انتهای آن قرار داشت، بر آن می‌نهادند (اورسل، 150-151؛ فوریه، 179). 
بازدیدکنندگان خارجی از تخت در دورۀ قاجار، گزارشهایی همراه با جزئیات به دست می‌دهند که شامل مطالبی مبالغه‌آمیز و گاه همراه با خطاست؛ از آن جمله: نسبت ساخت تخت در زمان کریم‌خان زند، آوردن آن از شیراز به تهران، تقلید ساختار آن از نقوش تخت جمشید و یا شرح پیکره‌هایی که تخت بر آنها قرار دارد (نک‍ : فلاندن، 426-427؛ سولتیکف، 91؛ فوریه، 177، 179؛ کرزن، I / 312-313؛ اورسل، 150؛ سرنا، 214؛ دالمانی، 769-771؛ اوبن 144؛ بایرون، 128). 
تخت مرمر از زمان ساخت تا دوران رضا شاه در آیینهای رسمی کاربرد داشت (نک‍ ‍: همانجاها؛ ذکاء، همان، 83). پس از انقلاب اسلامی مجموعۀ کاخ گلستان که ایوان و تخت مرمر جزئی از آن است، به صورت موزه درآمد («تاریخچۀ مختصر...» بش‍ ) و پیکرکهای شکستۀ بالای طارمی نیز در 1363ش مرمت شد («کاخ گلستان...»، بش‍ ).

مآخذ

اورسل، ارنست، سفرنامه، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، 1353ش؛ بایرون، رابرت، سفر به کرانه‌های جیحون، ترجمۀ لیلاسازگار، تهران، 1381ش؛ «تاریخچۀ مختصر کاخ گلستان» (نک‍‍‍‍‍‍‍ : مل‍ ، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری)؛ دالمانی، هانری رنه، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ فره‌وشی، تهران، 1335ش؛ ذکاء، یحیى، «ایوان تخت مرمر»، هنر و مردم، تهران، شم‍ 4، 1341ش، شم‍ 7، 1342ش؛ همـو، تاریخچۀ ساختمانهای ارگ سلطنتـی‌تهران و راهنمای کـاخ گلستان، تهران، 1349ش؛ سرنا، کارلا، آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، 1364ش؛ سولتیکف، الکسیس، مسافرت به ایران، ترجمۀ محسن صبا، تهران، 1336ش؛ فلاندن، اوژن، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، 1356ش؛ فوریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1362ش؛ «کاخ گلستان تهران» (نک‍‍‍‍‍‍‍ : مل‍ ، مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی)؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363؛ نیز 

Aubin, E., La Perse dºaujourdºhui, Paris , 1908; Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London , 1892; Iranian Cultural Heritage and Tourism Organization, www. iranmiras. Ir / htmls / bldg / farsi / bldg-2381. htm; Iranian Cultural Heritage Organization Documentation Center , www. ichodoc. ir / scripts / wwwi32. exe [in= / w2webs pace / iranmiras / ichodoc / ichodoc. ir / www / miras / brows / brows.in] . 
مهبانو علیزاده