احمد بن ایوب

اَحْمَدِ بْنِ اَیّوب، حافظ نخجوانی، معمار سده‌های 7- 8 ق / 13-14 م. از زندگانی او چون دیگر معماران نامدار ایران آگاهی نداریم. برجـا مـاندن نام اوبریک بـرج ـ مقبره در شهر بردعه در جمهوری آذربایجان، سبب ناموری او به‌عنوان یك معمار هنرمند شده است. این آرامگاه كه به یكی از شروان شاهان نسبت داده شده (خانیكف، 71)، برجی است آجری به بلندی 14 و قطر 10 متر با دو درگاه كه آن را در 722 ق / 1322 م، بر یك كرسی چند ضلعی سنگی برپا داشته‌اند ( ایرانیكا). تمامی بدنۀ برج تا ارتفاع 5 / 8 متر با بافتی از آجر آب‌ساب، در ردیفهای افقی، و آجرهایی با نرۀ لعابدار فیروزه‌ای، در ردیفهای عمودی برجسته، شامل كلمه «الله» در جهات مختلف، آمود شده است (سلام‌زاده، 34؛ حسین اف، 137). كتیبه‌ای آجری به پهنای 25 تا 30 سانتی‌متر به خط كوفی بسیار زیبا با زمینۀ كاشی فیروزه‌ای برگرد لبۀ زیرین برج و دور درگاهها می‌گردد (خانیكف، 70-71؛ سلام‌زاده، 33-34؛ حسین اف، 140) بازماندۀ كتیبۀ دیگری به بلندی 1 متر بر گرد گلوگاه برج وجود دارد كه آن را دو پروز باریك با نگاره‌های زنجیره‌ای از قطعات سفال بر زمینۀ كاشی فیروزه‌ای در بر می‌گیرد (سلام‌زاده، 34؛ حسین اف، 137). رخ بام برج را چند ردیف مقرنس ساخته شده از كاشی معرق با نقش ستاره‌ای با رنگهای سفید شیری، فیروزه‌ای و سیاه تشكیل می‌داده كه اكنون تنها بخشهایی از ردۀ زیرین آن برجاست (همانجا). برج، گنبد رُك دوپوش گسسته داشته كه از درون گردپوش و از بیرون مخروطی بوده است. شواهد به دست آمده، نشان از وجود گنبدی با پوشش كاشی لاجوردی و شاید با نقوش هندسی دارد (سلام‌زاده، همانجا؛ حسین اف، 137, 140). آرایه‌های دو درگاه برج كه در راستای شمالی ـ جنوبی ساخته شده، آمیزه‌ای از كتیبۀ آجری و پروزهای كاشی معرق با نقش گره‌سازی و زنجیره‌ای با نگاره‌های گیاهی ـ هندسی در هم پیچیده و مقرنسهای كاشی‌كاری است. درگاه شمالی یا حدود 30 سانتی‌متر پیش آمدگی از بدنه و با بلندی بیشتر از درگاه جنوبی ــ كه ساده‌تر و تابع خم برج است ــ نقش ورودی اصلی بنا را دارد (سلام‌زاده، 34, 35). ساختار هنرمندانه، افراشتگی همراه با تناسب و ظرافت و آذین بسیار كه از ویژگیهای شیوۀ معماری آذری ایران است، در این درگاه به خوبی دیده می‌شود. فضای داخلی برج به دو بخش تقسیم شده: 1. بخش زبرین، 2. سردابه كه جایگاه خاك‌سپاری بوده است. درون بخش زبرین را به‌صورت یك 10 ضلعی منظم شامل طاق نماهای تیزه‌دار ساخته‌اند و 3 طبقۀ مقرنس طاقچه مانند و بزرگ‌تر از تناسب، گریوگنبد گردپوش ویران شدۀ درونی را تشكیل می‌دهد. هیچ گونه نشانه‌ای از آمود بر بدنۀ فضای زبرین دیده نمی‌شود (همو، 33؛ حسین اف، 140). سردابه طرحی چلیپایی و پوشش گنبدی دارد و ورودی آن از زیر درگاه شمالی می‌گذرد. قطعات بازمانده كاشی، نشان از آمود سردابه با كاشی معرق دارد (همانجا). 

كتیبه‌های بنا

این برج ـ مقبره از دیدگاه شمار كتیبه‌ها در میان بناهای همانند، یكی از غنی‌ترین آنها به شمار می‌آید، هر چند اكنون تنها بخشهای كوچكی از كتیبه‌ها برجامانده كه چنین است: 
1. كتیبۀ پایۀ برج و پروز درگاهها. خانیكف می‌نویسد، پس از بررسی قالبهای تهیه شده از كتیبه، بر او ثابت شده كه این كتیبه شامل سورۀ النبأ قرآن است و با كلمۀ «ازواجاً» ــ تنها كلمه‌ای كه او قرائت كرده ــ و از نزدیكی درگاه شمالی آغاز می‌شود (70-71). خانیكف به سبب آنكه بر قطعات یكنواخت قالب كار كرده، نه بر اصل كتیبه، دچار لغزش شده است. كلمۀ «ازواجاً» هم اكنون بر گوشۀ چپ و بالای پروز درگاه شمالی قرار دارد. این بخش كتیبه سالم مانده و حتی از روی تصویر آن به این شرح قابل خواند است: ... واجاً. وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً. وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً. وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً. وَ بَنَیْنا فَوْقَكُمْ سَبْعاً شِداداً. وَ جَعَلْنا ... (قرائت مؤلف، نك‍ : ابنیه و آثار، تصویر 126). باید افزود كه كتیبه‌نویسی همانند دیگر هنرها، دارای قواعد و سنن ویژه‌ای است. كتیبه همواره با «بسمله»و از گوشۀ راست پایین ایوان، درگاه و یا محراب آغاز شده، برگرد آن می‌گردد. كتیبۀ این درگاه نیز از همین قاعدۀ كلی پیروی كرده است. طرحی از بخش زبرین كتیبۀ درگاه جنوبی نیز در دست است (حسین اف، تصویر 128) حاوی این آیه‌ها: فَذوقُوا فَلَنْ نَزیدَكُم اِلّا عَذاباً. اِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً. حَدائِقَ ... (قرائت مؤلف). بنابراین كتیبه می‌تواند تمام سورۀ النبأ را در برداشته باشد. 
2. بخش بازمانده از كتیبۀ پیشانی درگاه شمالی به قلم نسخ با كاشی سفید بر زمینۀ مشكی حاوی رقم معمار بدین‌سان: «عمل احمد بن الحافظ البناء النخجوانی» (خانیكف، 70؛ قس: اصلان آپا، تصویر 71) 
3. بازماندۀ كتیبه‌ای حاوی یك حدیث نبوی بر پیشانی در ورودی شمالی شامل: «قال النبی عل‍ ... » به همان شیوه (خانیكف، همانجا؛ اصلان آپا، تصویر 75). 
4. بخش بازمانده از كتیبۀ پیشانی درگاه جنوبی [به همان شیوه] حاوی تاریخ بنا: «فی شوال سنة اثنی عشرین و سبعمائه» (خانیكف، همانجا؛ حسین اف، تصویر 128). 
5. كتیبۀ بزرگ زیر رخ بام و گرد گلوگاه برج به قلم نسخ با كاشی سفید بر زمینۀ مشكی (سلام‌زاده، 34) كه اكنون تنها بخش كوچكی از آن به‌صورت حروف پراكنده و به هم پیوسته برجاست (نك‍ : حسین اف، تصویر 130) و می‌توان آن را به‌صورت « ... اَلْقَیّومْ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّمٰواتِ وَ مٰا فِی الْاَرْضِ مَنْ ذَاالَّذی یَشْفَعُ ... » خواند (قرائت مؤلف). بدین‌سان كتیبه شمال «آیة الكرسی» بوده است.
مقبرۀ «اقسدان بابا» در نزدیكی این برج را نیز به‌سبب همزمانی و همگونی ساختار و یكسانی آمود درون بنا ــ بخش بیرونی آن برجا نمانده است ــ با قطعات كاشی رنگین و هندسی ساختۀ احمد بن ایوب دانسته‌اند (حسین اف، 145). 
تعمیرات: در 1954 م مرمت بنا آغاز شده و افزون بر انجام دادن كارهای استحكامی، كرسی سنگی فرسودۀ برج، بازسازی شده و از 3 ردیف به 4 ردیف تبدیل گردیده است و گنبد بیرونی را نیز با آجر بازسازی كرده‌اند (سلام‌زاده، 35؛ حسین اف، تصاویر 131 و 124). 

مآخذ

ابنیه و آثار تاریخی اسلام در اتحاد شوروی، تاشكند، 1962 م؛ نیز: 

Aslanapa, O., Kırım ve kuzey Azerbarycan’da Türk Eserleri, Istanbut, 1979; Iranica; Khanikoff, M. N., «Mémorie sur les inscriptions musulmanes du Caucase», JA, 1862, vol. XX; Salamzada, A. V., AzerabĮjanyn meʿmarlyg Abideleri, Baku, 1958; Useinov, M. et al., Istoriia arkhitkutry Azebaidxhana, Moscow, 1963. 

محمدحسن سمسار