احمد بن حسین کاتب

اَحْمَدِ بْنِ حُسِیْنِ كاتِب، تاریخ‌نگار ایرانی سدۀ 9 ق / 15 م و مؤلف تاریخ جدید یزد. احمد به روزگار امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی می‌زیست كه از سوی جهانشاه قراقویونلو (حك‍ 839-872 ق) بر یزد حكومت می‌كرد. احمد كاتب اثر خود را در همان روزگار تصنیف كرد و آن را به پیربوداق پسر جهانشاه كه به یزد آمده بود و از سوی پدر نواحی جنوبی ایران را اداره می‌كرد، تقدیم داشت. از احوال احمد كاتب بجز اشارات كوتاهی كه در مقدمۀ كتاب او آمده، اطلاعی در درست نیست. احتمال دارد محمد حسین بن احمد كاتب یزدی كه داستان یوسف و زلیخا را منظوم ساخته و نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود، فرزند مؤلف كتاب تاریخ جدید یزد بوده باشد (مركزی، 9 / 869-870؛ نیز نك‍ : افشار، مقدمه، 8- 9). 
تاریخ جدید یزد حاومی یك مقدمه و 12 مقاله است. مقدمه افزون‌بر اشاره‌ای كوتاه به اوضاع یزد و خرابیهایی كه در آن عصر بر شهر وارد شده، متضمن فهرست تفصیلی كتاب است. مقالۀ اول تا دهم آن شامل تاریخ قدیم یزد از دوران اسكندر مقدونی تا زمان مؤلف است. نویسنده در شرح دوران اسلامی علاوه بر حوادث تاریخی، اطلاعاتی در باب ابنیه و عمارات، مدارس و مساجد هر سلسله آورده، و بر ارزش اثر خود افزوده است. همچنین در مقالۀ هشتم، به ویژه مساجد جمعۀ یزد، مدارس و مقابر اولیا و صلحا به تفصیل مورد بحث قرار گرفته، و در مقالۀ بعد به ذكر باغها و باغستانها، مزارع و قنوات یزد و روستاهای آن پرداخته است. مقالۀ آخر كتاب شامل تاریخ و شرح رویدادهای عصر مؤلف است و آخرین رخدادی كه از آن یاد شده، مربوط به 862 ق / 1458 م است (ص 285) و از اینجا می‌توان دریافت كه مؤلف لااقل تا این سال زنده بوده، و اثر خود را در همین سال یا اندكی پس از آن به اتمام رسانده است.
تاریخ جدید یزد تقلیدی از تاریخ یزد نوشتۀ جعفر بن محمد جعفری یزدی مورخ و نویسندۀ اوایل سدۀ 9 ق است و اساساً می‌توان گفت كه كاتب، فصول نخستین كتاب را از كتاب جعفری اقتباس كرده، و به خود نسبت داده است. با اینهمه، در مقدمۀ كتاب خود از جعفری انتقاد كرده و از تاریخ او به عنوان «چند فصل تحقیق ناكرده» یاد كرده است (ص 6؛ افشار، تعلیقات، 202)، اما دو فصل آخر كتاب را خود كاتب نوشته، و مطالب آن از ارزش بیشتری برخورداد است. 
ایرج افشار مصحح این هردو كتاب، در مقایسه‌ای میان آن دو، اقتباسهای كاتب از جعفری را به خوبی نشان داده است. به گفتۀ وی 10 فصل نخستین این كتاب از اثر جعفری اقتباس گردیده، و حتی عناوین تاریخ جدید یزد با اندك تغییری در عبارات، از عناوین فصول كتاب جعفری برگرفته شده است، مگر آنكه كاتب در ذكر حوادث به تفصیل گراییده، و برخی نكات تازه نیز بر آن افزوده است (افشار، همان، 203-205). 
از این كتاب چند نسخۀ خطی در كتابخانه‌های مجلس، دانشگاه تهران، ملك و جامع وزیری یزد وجود دارد (ملك، 2 / 79؛ منزوی، 6 / 4240-4241؛ دانش‌پژوه، 62-63). 
تاریخ جدید یزد نخستین‌بار در 1317 ش توسط محمد مهدی رادسرشت بر اساس یكی از نسخه‌های موجود در كتابخانۀ ملی ملك به چاپ رسید (حكمت، 3 / 499). این چاپ بسیار مغلوط و به سبب نداشتن انواع فهرست، تقریباً غیرقابل استفاده بود. چاپ جدید و منقَّح آن در 1345 ش توسط ایرج افشار براساس نسخه‌های خطی موجود صورت گرفت و تا كنون چندبار تجدید طبع شده است.
تاریخ جدید یزد به‌طور كلی اثر مهمی است و در آن آگاهیهای تازه و سودمندی دربارۀ مزارات، مساجد و مدارس شهر یزد به خصوص آنها كه در عصر مؤلف بنا گردیده، و نیز دربارۀ دانشمندان و فقیهان این شهر می‌توان یافت؛ چنانكه چند بار به شرف‌الدین علی یزدی تاریخ‌نگار برجستۀ عصر تیموری اشاره شده است (مثلاً ص 93، 94)؛ یكی از فواید این كتاب وجود لغات و اصطلاحات مربوط به ابنیه و اطلاعاتی مربوز به اوضاع اقتصادی و اخذ مالیات در آن دوره است كه برای بررسی تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران در آن روزگار به كار می‌آید (افشار، مقدمه، 318-321). 
تاریخ جدید یزد با نثری ساده و روان نوشته شده و حتی مواردی كه عیناً از كتاب جعفری گرفته شده، به نثر مؤلف این كتاب است و انتحال وجه خوبی صورت گرفته است. قسمت آخر كتاب مشاهدات مؤلف است و به‌ویژه از حیث اطلاعاتی كه دربارۀ قحطی سال 858 ق و سیل سال 860 ق یزد در آن آمده، بسیار مفید است (نك‍ : ص 271، 276- 279؛ افشار، همان، 7- 8). 

مآخذ

احمد بن حسین كاتب، تاریخ جدید یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛ افشار، ایرج، تعلیقات بر تاریخ یزد جعفری، تهران، 1343 ش؛ همو، مقدمه و تعلیقات بر تاریخ جدید یزد (نك‍ : هم‍ ، احمد بن حسین)؛ حكمت، علی اصغر، تعلیقات بر تاریخ ادبی ایران ادوارد براون، تهران، 1357 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات، تهران، 1339 ش؛ مركزی، خطی، ملك، خطی؛ منزوی، خطی. 

سیدعلی آل‌داود