احمد بن حمدان بن شبیب

اَحْمَدِ بْنِ حَمْدانِ بْنِ شَبیب، ابوعبدالله نجم‌الدین حَرّانی نُمیری (603- صفر 695 ق / 1207- دسامبر 1295 م)، فقیه و اصولی حنبلی. دانسته‌های ما دربارۀ زندگی او، محدود به شیوخ و شاگردان و سفرهایی است كه در راه كسب علم داشته است. او علاوه بر استماع در زادگاهش حرّان، به حلب، دمشق و قدس رفت و از كسانی چون عبدالقادر رهاوی، فخرالدین ابن‌تیمیه، ابن‌روزبه، ابن خلیل، ابن عساكر و ابوعلی اوقی استماع حدیث كرد (ابن فرات، 8 / 215؛ ابن شاكر، 546؛ ابن عماد، 5 / 428- 429) و فقه را نزد ابن ابی الفهم و ابن جمیع فرا گرفت (ابن رجب، 2 / 331). افرادی چون مزّی، برزالی، شرف‌الدین دمیاطی، زین‌الدین ابن حبیب و ابن سیدالناس نیز از او روایت كرده‌اند (ابن‌فرات، همانجا) و ذهبی طی سفری كه به نزد او داشته، اجازۀ روایت از او دریافت كرده است (ذهبی، 1 / 41). 
احمد بن حمدان پس از سفرهای یاد شده در قاهره ساكن شد و در آنجا به تدریس و تصنیف پرداخت و گویا نیابت قضا را نیز عهده‌دار بود (ابن فرات، ذهبی، ابن رجب، همانجاها). وی بر علم اصول و اختلاف فقها آگاه و در شناخت و حل مشكلات و غوامض فقه حنبلی سرآمد بود. گفتنی است كه وی علاوه بر فقه و اصول، در علوم ریاضی نیز دستی داشت (نك‍ : ابن فرات، ابن رجب، همانجاها). وی پس از عمری دراز در قاهره درگذشت (ابن شاكر، ابن عماد، همانجاها). 

آثـار

الف ـ چاپی

تنها اثر چاپی او صفة الفتوی و المفتی و المستفتی است. وی در این اثر با استناد به اقوال صحابه و علما، سكوت مفتی را در بسیاری موارد افضل از لب گشادن به فتوا می‌داند (ص 7-12). وی همچنین تقلید از مفضول را با وجود فاضل جایز می‌شمارد (ص 56). 

ب ـ خطی

1. الایجاز فی الفقه (ظاهریه، 2 / 100)؛ 2. جامع الفنون و سلوة المحزون، كه نسخ متعددی از آن در كتابخانه‌های مختلف جهـان نگهداری می‌شود (نك‍ : GAL, S, II / 162؛ GAL, II / 162؛ دارلكتب، 7 / 116؛ احمد، 7 / 50)؛ 3. الجامع المتصل (ظاهریه، 2 / 101)؛ 4. الرعایة الكبری. به گفتۀ ابن فرات (همانجا)، مؤلف در این اثر به‌سبب تبحر و كثرت اطلاعش روایات غریبی آورده است كه كمتر در كتب دیگر یافت می‌شوند. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ چستربیتی موجود است ( آربری، شم‍ 3541)؛ 5. الكفایة فی شرح الهدایة (ظاهریه، 2 / 100)؛ 6. المقید فی الفقه (همان، 2 / 99). 

ج ـ آثار یافت نشده

الرعایة الصغری؛ مقدمة فی الصول‌الدین؛ الوافی، در اصول فقه و قصیده‌ای بلند در سنت (نك‍ : ابن فرات، ابن رجب، همانجاها). 

مآخذ

 ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1372 ق / 1953 م؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عیون التواریخ، حوادث سالهای 650- 699 ق، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانه مركز؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم، تاریخ، به كوشش قسطنطین زریق و نجلا عزالدین، بیروت، 1939 م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخلوطات مكتبة الاوقاف العامة فی الموصل، 1398 ق / 1978 م؛ احمد بن حمدان، صفة الفتوی و المفتی و المستفتی، به كوشش محمد ناصرالدین البانی، دمشق، 1380 ق؛ دارالكتب، فهرست؛ ذهبی، محمد بن احمد، معجم الشیوخ، به كوشش محمد حبیب هیله، طائف، 1408 ق / 1988 م؛ ظاهریه، خطی (مجامیع)؛ نیز:

Arberry; GAL; GAL, S. 

سیمین محقق