احمد بن اسد بن سامان خدات

اَحْمَدِ بْنِ اَسَدِ بْنِ سامانْ خُدات (د 250 ق / 864 م)، امیر فرغانه و سمرقند و سر سلسلۀ سامانیان.
از زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست. وی از جملۀ پسران چهارگـانۀ اسد بن سـامـان خـدات ــ نوح، یحیی، احمد و الیاس ــ بود كه مأمون عباسی در ایام امارتش بر خراسان، آنان را بركشید و به حكومت شهرهای ماوراءالنهر منصوب كرد. در اواخر روزگار هارون‌الرشید كه رافع بن لیث در خراسان خروج كرد و خلیفه به تن خویش به خراسان آمد، مأمون فرزندان اسدرا به یاری هرثمة بن اعین به سركوب رافع مأمور كرد. آنان رافع را به صلح و اطاعت واداشتند و مأمون نیز ایشان را ارجمند داشت و چون به عراق رفت، غسان بن عباد امیر خراسان را دربارۀ فرزندان اسد سفارش كرد (نرشخی، 104، 105). غسان نیز هر یك را امارت شهری داد (204 ق) و احمد را به حكومت فرغانه گماشت (گردیزی، 322؛ ابن‌اثیر، 7 / 279؛ ناظم، 180؛ قس: نرشخی، همانجا). 
احمد و برادرانش در دورۀ حكومت طاهر بن حسین و جانشینانش در خراسان، بر منصب خود ابقا شدند (ابن‌اثیر، همانجا). به روایت میرخواند (4 / 30-31)، پس از مرگ طاهر بن حسین، در دورۀ امارت پسرش طلحه، فرغانه یكچند از دست احمد بیرون شد و احمد بن ابی خالد، فرستادۀ خلیفه به خراسان، آن دیار را باز به احمد واگذاشت و چون نوح بن اسد امیر سمرقند در 227 ق درگذشت، قلمرو او نیز به امارت احمد افزوده شد (نرشخی، 105، 106؛ بارتولد، 210). احمد هم چندی بعد به صوابدید طلحه حكومت سمرقند را به پسر خود نصر داد و به هنگام مرگ نیز نصر را به جانشینی خود برگزید (میرخواند، نرشخی، همانجاها). منهاج سراج (ص 203)، به گونه‌ای مبالغه‌آمیز شهرهای فرغانه، سمرقند، كاشغر و تركستان و چین [!] را جزء قلمرو احمد شمرده است.
احمد بن اسد سرانجام در شوال 250 ق در فرغانه و به روایتی در سمرقند درگذشت (نرشخی، همانجا؛ ابن خلكان، 5 / 161؛ قس: ناظم، همانجا). مورخان او را مردی پاك‌دامن، نیك سیرت، دادگر و كاردان شمرده‌اند (نرشخی، 105؛ ابن اثیر، منهاج، همانجاها؛ میر‌خواند، 4 / 30). او خود اهل علم بود (نرشخی، همانجا) و از كسانی چون سفیان ابن عُیَنیه و اسماعیل بن علیه، روایت می‌كرد و پسرانش اسماعیل و اسحاق از او روایت كرده‌اند (سمعانی، 3 / 201). شهر نصرآباد در فرغانه را كه به گفتۀ مقدسی امیر آنجا برای پسرش نصر ساخته بود (ص 271)، به گمان بارتولد (ص 164) به دست احمد بن اسد برای پسرش نصر پدید آمده است. احمد 6 پسر داشت كه مشهورتر از همه اسماعیل ابن احمد سامانی (ه‍ م) مؤسس واقعی دولت سامانیان است. 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن خلكان، وفیات؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408 ق؛ گردیزی، عبدالحی، تاریخ، به كوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به كوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363 ش؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339 ش؛ نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، به كوشش مدرس رضوی، تهران، 1362 ش؛ نیز:

Barthold, W., Turkestan Down to the Mongol Invasion, London, 1974; Nāẓim, M., The Life and Times of Sultān Maḥmūd of Ghazna, New Delhi, 1971. 

صادق سجادی