احمد بای اول

اَحْمَدْ بایِ اَوَّل، ابوالعباس احمد بن مصطفی (1221-16 رمضان 1271 ق / 1806-2 ژوئن 1855 م)، دهمین فرمانروا از سلالۀ بایهای حسینی تونس. وی در تونس زاده شد و پس از مرگ پدر بر جای او به والیگری تونس نشست (1253 ق / 1837 م) و تا پایان زندگی در این مقام باقی ماند. بجز لقب بای و پاشا، از سوی سلطان عثمانی به «مشیر» نیز ملقب شد كه بالاترین عنوان در سازمان نظامی عثمانی بود (نك‍ : ابن خوجه، 58، 64). 
مسألۀ مهم عصر او بحران ناشی از پیشروی استعمار در كشورهای غیرصنعتی بود كه در تونس به صورت مشكلات مربوط به روابط با عثمانی، روابط با فرانسه، اصلاح‌گرایی و نیز حفظ امتیازات فرمانروایی نمایان می‌شد. در آن دوره بای تونس فرمان تولیت از سلطان عثمانی می‌گرفت و هر سال مبلغ خراج برای سلطان می‌فرستاد و نام سلطان را در خطبه می‌آورد و بر سكه نقش می‌كرد (ابن‌عامر، 250). فرمان سلطان عبدالمجید اول، دایر بر اجرای «تنظیمات» در آغاز 1256 ق به تونس رسید و در ملأ عام و در حضور علما و بزرگان لشكر خوانده شد (ابن ابی الضیاف، 52)، اما احمد بای به رغم اصرار دولت عثمانی بر فوریت اجرای تنظیمات از سلطان مهلت خواست تا نخست تغییراتی متناسب با مقتضیات تونس در این باره به عمل آورد و سپس آن را اجرا كند (بیرم، 1 / 136-137).
از مكاتبات احمدبای با سلطان و وزیر اعظم او در سالهای 1254 و 1265 ق چنین بر می‌آید كه وی، با وجود شناسایی سلطۀ عثمانی بر تونس و كوشش در زدودن هر گونه توهم دربارۀ استقلال‌طلبی خود، محتاطانه می‌خواست تا شرایط استقلال را فراهم آورد (همانجا). به این منظور، نخست از سلطان خواست كه با توجه به عدم توانایی مردم تونس، آنان را از پرداخت مالیات سالانه معاف كند و بار دیگر، به بهانۀ پرداختن به اصلاح كارها، خواست كه سلطان او را از حضور در باب عالی معذور دارد (همو، 1 / 138-142). به علاوه، برخلاف رسم متداول، زبان عربی را به جای تركی، زبان مكاتبه با سلطان قرار داد (همو، 1 / 138).
هنگامی كه سلطان معافیت از پرداخت خراج و تولیت مادام‌العمر او را پذیرفت، احمد بای خواهان انتقال این امتیازها به فرزندان خود شد كه با مخالفت سلطان مواجه گشت. در این اثنا، احمد بای به دعوت لویی فیلیپ پادشاه فرانسه، در اواخر 1262 ق سفری به پاریس كرد و با گرمی و مانند یك سلطان مستقل پذیرایی شد (همو، 1 / 137) و لویی فیلیپ به او قول حمایت از استقلال تونس داد (سرهنگ، 222) و چون دولت بریتانیا خواست كه در صورت سفر احمد بای به لندن، سفیر عثمانی او را همراهی و معرفی كند، از سفر به انگلستان چشم پوشید (EI1). این مشی متفاوت دو قدرت اروپایی: جانبداری فرانسه از استقلال تونس و كوشش انگلیسیها در تقویت سلطۀ عثمانی بر آن والی‌نشین (نك‍ : لارویی، 306)، جلوه‌ای از رقابت استعماری آنها محسوب می‌شود. 
در 1265 ق با وساطت عباس پاشا، والی مصر، احمد بای پذیرفت كه به امتیازات داده شده از سوی عثمانی بسنده كند و ضمن قبول اطاعت از سلطان، چنانكه اشاره شد، از حضور در باب عالی معاف گردد (بیرم، همانجا). ازاین‌رو احمد بای از به كار بردن القاب و عناوینی، چون دولت و مملكت در مورد تونس و مَلِك در مورد شخص خود كه می‌توانست نشانه‌ای از استقلال نسبت به عثمانی باشد، خودداری می‌كرد (همو، 2 / 6) و هنگامی كه دولت فرانسه در مورد اختلاف ارضی میان سرزمین زیر نفوذش الجزایر، با تونس پیشنهاد مبادله‌ای ارضی در مناطق مرزی داد، احمد بای با استناد به حقوق سلطان آن را نپذیرفت (همو، 1 / 137- 138؛ سرهنگ، 223). فرستادن یك لشكر 000‘14 نفری از تونس به كمك عثمانی در جنگ كریمه در 1270 ق / 1854 م (ابن عامر، 278- 279) از آخرین نشانه‌های وفاداری احمد بای نسبت به سلطان بود، هر چند در مورد كیفیت كار این نیرو، اروپاییان نظر مساعدی ابراز نداشته‌اند (گلنر، 130). 

اصلاحات

اصلاحات صوری، مانند تغییر لباسها و نشانها از زمان مصطفی بای آغاز شده بود (لارویی، 307-308). در زمان احمد بای این اصلاحات، آهنگ تندتر و گستردگی بیشتر یافت. یكی از نخستین زمینه‌های مورد توجه او سازمان نظامی بود. وی قشونی مركب از حدود 000‘30 نفر به طرز اروپایی بنیاد نهاد كه شامل هنگهای پیاده، سواره و توپخانه بود. سربازگیری به شیوۀ نو و سالانه مرسوم شد (ابن‌عامر، 276). مدرسۀ نظام در باردو برای تربیت افسران در 1256 ق تأسیس و از بهترین افسران تركیه و اروپا برای تعلیم در آنجا دعوت شد. این مدرسه نخستین مركز انتشار فرهنگ مغرب زمین در تونس شمرده می‌شود. گروهی از مدرسان بزرگ برای تدریس عربی و ترجمه نوشته‌های تركی و فرنگی در آن مدرسه به كار پرداختند و بیش از 40 متن را ترجمه كردند. در این مدرسه عده‌ای از مردان آگاه و كارآمد تونس تربیت شدند. 
احمد بای به ایجاد یك نیروی دریایی برای تونس نیز توجه نشان داد و چند كشتی بزرگ و كوچك بخاری و بادبانی خریداری كرد و در غار الملح پایگاه دریایی ودر حلق الوادی كارگاه كشتی سازی، اسلحه‌سازی و انبارهای مهمات ایجاد كرد (عبدالوهاب، 166-167)، اما در مورد ادامۀ كار كشتی‌سازی و تجهیز نیروی دریایی پیگیری نشد (EI2). این اقدامات نظامی منجر به پیدایی یك نیروی پلیسی شد، تا یك ارتش و بیشتر برای حفظ نظم داخلی و در جهت خواستهای اروپاییان به كار گرفته شد. اصلاحات نظامی در صورتی می‌توانست تونس را قادر به مقاومت در برابر هجوم خارجی كند كه با اصلاحات مناسب سیاسی و اداری تكمیل می‌شد (لارویی، 308, 311). 
اصلاحات احمد بای در سازمان دولتی بیشتر ظاهری بود. اعضای دولت را وزیر نامیدند و نخستین كسی كه این عنوان را یافت، مصطفی، مُهردار بود كه در جمع وزرا رئیس الوزرا شد. بانفوذترین وزیران، مصطفی خزانه‌دار، وزیر داخله و مالیه بود كه با همدستی محمود بن عیاد راههای دخل و خرج كشور را به دست گرفته بودند و آنچه را می‌خواستند به امضای احمد بای می‌رساندند. محمود بن عیاد ثروت هنگفتی از این راه به چنگ آورد و بیشتر آن را به فرانسه فرستاد و خود نیز سرانجام به آنجا پناهنده شد و تابعیت فرانسوی گرفت. احمد بای وزیرش خیرالدین پاشا را برای طرح دعوی به فرانسه فرستاد و توانست بخشی از مال از دست رفته را بازگرداند (بیرم، 2 / 6- 8). 
به دستور احمد بای دراوایل 1259 ق / 1843 م در 14 میلی شهر تونس شهر جدیدی به نام محمدیه با قصر و خانه‌هایی برای بزرگان دولت و نیز بازار، مسجد، مدرسه و بناهای دیگر احداث، و پول هنگفتی برای آن خرج كردند چون پایان یافت، مقر حكومت شد. از دیگر اقدامهای اصلاحی احمد بای، لغو بردگی و صدور دستور تعطیل بازار بردگان در پایتخت و فرمان آزادی همۀ بردگان قلمرو خود در 1262 ق بود (عبدالوهاب، 167- 168). هم در آن سال نخستین خط تلگراف در محمدیه ایجاد شد و تدریجاً به شهرهای باردو، تونس و حلق الوادی متصل گردید (ابن عامر، 312). 
در زمان احمد بای كار تدریس در جامع الزیتونة سازمانی نو یافت و كتابخانۀ آن توسعه پیدا كرد (همو، 284-285). به اروپاییان اجازۀ تأسیس مدارس داده شد. مبلغان مسیحی توانستند مدارس پسرانه و دخترانه و بیمارستان و پرورشگاه در آنجا دایر كنند. مهندسان فرانسوی طی 7 سال كار، نخستین نقشۀ دقیق سرزمین تونس را در 1264 ق ترسیم كردند. كار حفاریهای باستان‌شناسی در تونس نیز در این عصر آغاز شد (بستانی، 7 / 277). احمد بای پس از سفر به فرانسه و دیدار ضرابخانۀ آنجا، ضرابخانۀ جدیدی در باردو تأسیس كرد و به نام سلطان عثمانی به ضرب سكه‌های نقره پرداخت و نیز چندی بعد اسكناس منتشر كرد (ابن‌عامر، 309).
اقدامهای نظامی و ساختمانی پر خرج احمد بای و سوء استفاده‌های وزرا و عمال حكومت موجب افزایش مالیاتها و انحصارهای دولتی و وارد آمدن فشار و ستم فراوارن بر مدرم شد (عبدالوهاب، 167)؛ قبایل سر به شورش برداشتند و او به سركوب آنان پرداخت (صدفی، 3 / 255). 
احمد بای در ماههای آخر عمر به فلج گرفتار شد و در حلق الوادی درگذشت (سرهنگ، همانجا) و تونسی ظاهراً مستقل و در راه تجدد، اما ازلحاظ بنیۀ سیاسی و مالی ناتوان و آمادۀ مداخله برای قدرتهای اروپایی به جای گذاشت. 

مآخذ

ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان باخبار ملوك تونس و عهد الامان، تونس، 1396 ق؛ ابن خوجه، محمد، صفحات من تاریخ تونس، به كوشش حمادی ساحلی، بیروت، 1986 م؛ ابن عامر، احمد، تونس عبر التاریخ، تونس، 1379 ق؛ بستانی؛ بیرم الخامس التونسی، محمد، صفوة الاعتبار، ج 1، بیروت، دارصادر، ج 2، قاهره، 1302 ق؛ سرهنگ، اسمعیل، تاریخ دول المغرب، به كوشش حسن زین، بیروت، دارالفكر الحدیث؛ صدفی، رزق‌الله منقریوس، تاریخ دول الاسلام، مصر، 1326 ق؛ عبدالوهاب، حسن حسینی، خلاصۀ تاریخ تونس، تونس، دارالكتب العربیة الشرقیه؛ نیز: 

EI1; EI2; Gellner, E., «Trousers in Tunisia», Middle Eastern Studies, 1978, vol. XIV; Laroui A., The History of the Maghrib, tr. R. Manheim, Princetion, 1971.

یوسف رحیم‌لو