احمد، اول

اَحْمَد (اول) (998-23 ذیقعدۀ 1026 ق / 1590-12 نوامبر 1617 م)، چهاردهیمن سلطان عثمانی، معاصر با شاه عباس اول صفوی.
احمد در شهر مغنیسه (امروز: مانیسا) به دنیا آمد. در چهارده سالگی (18 رجب 1012 ق / 12 دسامبر 1603 م)، درگذشت پدر و جلوس خود را با صدور «خط شریف» (فرمان)، خطاب به قاسم پاشا، قائم مقام صدر اعظم، اعلان كرد‌ (عطایی، 608- 609؛ صولاق‌زاده، 684). دورۀ سلطنت احمد یكی از پرآشوب‌ترین ادوار حكومت خاندان عثمانی و نیز آغاز ضعف قدرت نظامی و سیاسی آن است. جنگ در مرزهای شرقی با ایران و در غرب با دولت اتریش و شورشهای پی‌درپی داخلی در آناتولی و سوریه از مهم‌ترین رویدادهای عصر سلطنت وی به شمار می‌آید. 
در آستانۀ جلوس احمد، سپاه عثمانی درگیر نبرد با ایران بود و سلطان، جغاله‌زاده (جغال اوغلو) سنان پاشا را كه به تازگی از مأموریت بازگشته بود (نعیما، 1 / 376)، به فرماندهی این سپاه برگزید (اسكندربیك، 2 / 667؛ عطایی، 609؛ نعیما، 1 / 398). سنان پاشا در آغاز از شاه عباس تقاضای صلح كرد و چون پذیرفته نشد، روی به پیكار آورد و در نزدیكی تبریز (برای تفصیل، نك‍ : اسكندربیك، 2 / 672، 695-706؛ فلسفی، 2 / 113) در حوالی دریاچۀ ارومیه از شاه عباس شكست خورد و به دیاربكر عقب‌نشینی كرد و در همانجا درگذشت (اسكندربیك، 2 / 706؛ هامر پورگشتال، 8 / 67- 68). پس از مدتی، سلطان احمد، مراد پاشای وزیر اعظم را با اختیارات وسیع مأمور حل اختلاف با ایران كرد. فعالیتهای مراد پاشا در برقراری صلح، به اعزام هیأتی از سوی شاه عباس به ریاست قاضی خان و همراهی برخی از قضات اصفهان و قزوین با تحف و هدایا و نامه‌ای خطاب به سلطان احمد انجامید (اسكندربیك، 2 / 820، 822، 827- 849؛ نعیما، 2 / 94). دولت عثمانی نیز طی نامه‌ای با انشای شیخ‌الاسلام محمد افندی به منظور «اصلاح ذات البین ... ، صلاح حال رعایا و رفاه احوال برایا» (فریدون بیك، 2 / 257، 259) صلح را پذیرفت. به موجب معاهدۀ صلح، مرزهای دو كشور به حال سابق ــ زمان سلطان سلیمان و شاه طهماسب ــ بازگشت (اسكندربیك، 2 / 864؛ فریدون بیك، 2 / 260) و عثمانیها از ادعای خود بر آذربایجان و ایالات غربی ایران صرف‌نظر كردند. نواحی، معابد و مسالك تابع «دارالسلام» بغداد به عثمانیها واگذار شد و مقرر گشت كه ایرانیان از سبّ خلفا خودداری كنند و در مقابل آزادانه برای زیارت به اماكن مقدسه روند و نیز سالانه 200 بار ابریشم و دیگر متاع بی‌نظیر به عثمانی ارسال دارند (برای تفصیل، نك‍ : همو، 2 / 257-261؛ نعیما، 2 / 113-114، 136) نقض پیمان از سوی دولت عثمانی (اسكندربیك، 2 / 887) و محاصرۀ ایروان از جانب محمد پاشا صدر اعظم آن دولت (همو، 2 / 903) از یك سو و تعلل ایران در ارسال ابریشم و اختلاف بر سر نواحی قفقازیه از دیگر سوی (نعیما، 2 / 136-150؛ پچوی، 2 / 343-345)، موجب بروز جنگ دیگری در 1026 ق شد كه با درگذشت سلطان احمد و نیز شكست خلیل پاشا سردار عثمانی (اسكندربیك، 2 / 925، 932) برای عثمانیها نتیجه‌ای به بار نیاورد. 
جنگ با اتریش نیز كه با فتح قلعۀ استرغون تا اندازه‌ای به سود عثمانیها تمام شده بود (نك‍ : پچوی، 2 / 301- 308)، بر اثر بروز ناآرامیهایی در داخل كشور، با عقد معاهدۀ سیتوا (زیتواتروق) به پایان رسید. انعقاد این معاهده نقطۀ عطفی در مناسبات خارجی دولت عثمانی شمرده می‌شود، زیرا نخستین‌بار دولت عثمانی خود را با طرف مقابل دارای حقوق یكسان دانست و اصول روابط بین‌الملل را پذیرفت (مراد، 4 / 373، 380). به موجب این معاهده فرمانروای اتریش، از سوی عثمانیها به عنوان امپراتور شناخته شد و مالیاتی كه اتریش هر ساله متعهد به پرداخت آن بود، به‌طور مقطوع و فقط یك بار به مبلغ 000’200 آلتون پرداخت گردید. در مقابل، اتریش نیز از ادعای خود بر اردل و مجارستان جنوبی صرف‌نظر كرد و حكومت بوچقای را به رسمیت شناخت (هامر پورگشتال، 8 / 72-84؛ مراد، 4 / 380-381).
جنگهای طولانی، سربازگیریهای پی‌درپی و مالیاتهای گزاف، شورشهایی را در سراسر آناتولی در دورۀ فرمانروایی سلطان احمد پدید آورد. در میان این شورشیان از جان پولاداوغلو، قره سعید، چاووش موصلی، قلندر اوغلو كه در نواحی مانیسا و بورسا (برای تفضیل، نك‍ : نعیما، 2 / 2-34؛ هامر پورگشتال، 8 / 55-56، 85-106)، و نیز از معن اوغلو (نعیما، 2 / 119 به بعد) كه در سوریه فرمان می‌راند، می‌توان نام برد. از میان آنان جان پولاد اوغلو به دربار عثمانی پناهنده شد و به حكومت طمشوار مأموریت یافت، ولی بر اثر بد رفتاری با مردم و خیانت به حكومت مركزی، دستگیر و در همانجا اعدام شد (قره مانی، 335؛ نعیما، 2 / 21-22؛ پچوی، 2 / 330-334). قلندر اوغلو نیز از مراد پاشا شكست خورد و به ایران فرار كرد (نعیما، 2 / 33؛ هامر پورگشتال، 8 / 97)، اما ارتش عثمانی كه در حوالی شام با معن اوغلو (فخرالدین معن) درگیر شد، موفقیتی به‌دست نیاورد (نعیما، 2 / 119-123؛ خالدی، 7، جم‍‌ ). از دیگر رویدادهای زمان سلطان احمد می‌بایست از پیروزیهای خلیل پاشا در دریای مدیترانه بر راهزنان دریایی نام برد (نعیما، 2 / 91-92).
احمد چون به سلطنت رسید، سنت برادركشی را كه در میان سلاطین عثمانی رایج بود، با ابقای تنها برادرش مصطفی كه بعد از وی به سلطنت رسید، لغو كرد (جودت، 1 / 47). به منظور ایجاد نظم در امور اداری و تجاری «قانون‌نامه»هایی تدوین كرد (هامر پورگشتال، 8 / 172)، اما كاپیتولاسیون با كشورهای ونیز، انگلستان و فرانسه تجدید شد (همو، 8 / 52). وی توجه زیادی به شعر و ادب داشت و خود با تخلص«بختی» كه ماده تاریخ جلوسش به سلطنت (1012 ق) نیز بود، شعر می‌سرود (اولیاچلبی، 1 / 212؛ ایونسرایی، 4؛ رضا، 9). نسبت به علما احترام فوق‌العاده داشت (اولیاچلبی، 1 / 213-214) و محبی او را از دوستداران آل‌بیت شمرده است (ص 284). مسجد باشكوهی كه به نام وی به «مسجد سلطان احمد»، موسوم است با 6 مناره و 16 گنبد بزرگ و كوچك، در میدان اسب‌دوانی استانبول، مقابل ایاصوفیه قرار دارد (نعیما، 2 / 79-80؛ اولیاچلبی، 1 / 216- 219؛ صولاق‌زاده، 697). موقوفاتی در قاهره (همانجا)، تعمیر خانۀ كعبه و تعویض ناودان آن از نقره به طلا (نعیما، 2 / 90-91، 104) از آثار خیریۀ او به شمار می‌روند. سلطان احمد پس از یك دوره بیماری كوتاه و پس از 14 سال سلطنت درگذشت و در آرامگاهی كه در كنار مسجد سلطان احمد ساخته شده بود، به خاك سپرده شد (پچوی، 2 / 346؛ صولاق‌زاده، 696). ماده تاریخ درگذشت او «مبشر الجنة» است كه با 1026 ق مطابقت دارد (ایوانسرایی، همانجا). از فرزندان او عثمان ــ كه پس از عمویش مصطفی به سلطنت رسید ــ و مراد چهارم را می‌توان نام برد. 

مآخذ

اسكندربیك منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ اولیا چلبی، محمد، سیاحتنامه، استانبول، 1314 ق؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1980 م؛ جودت، احمد، تاریخ، استانبول، 1309 ق؛ خالدی، احمد، لبنان فی عهد المیر فخرالدین المعنی الثانی، به كوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، 1985 م؛ رضا، محمد، تذكره، به كوشش احمد جودت، استانبول، 1316 ق؛ صولاق‌زاده، محمد، تاریخ، استانبول، 1297 ق؛ عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تكملة الشقائق، به كوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989 م؛ فریدون بیك، احمد، مجموعۀ منشآت السلاطین، استانبول، 1257 ق؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1347 ش؛ قره‌مانی، احمد، اخبار الاول و آثار الاول فی تاریخ، بیروت، 1282 ق؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، قاهره، 1284 ق؛ مراد، محمد، تاریخ ابولفاروق، به كوشش عمر فاروق، استانبول، 1328 ق؛ نعیما، مصطفی، تاریخ، استانبول، 1281 ق؛ هامر پورگشتال، یوزف، دولت عثمانیه تاریخی، ترجمۀ محمد عطا، استانبول، 1333 ق؛ نیز: 

Ayvansaarâyî, Hâfiz Hüseyin Ve feyât-l selâtîn ve meŞâhîr-l-ricâl, Istnbul, 1978. 

علی اكبر دیانت