پیشوا

پیشْوا، نام بخش و شهر مرکز آن در شهرستان ورامین استان تهران:

بخش پیشوا

این بخش یکی از بخشهای سه‌گانۀ شهرستان ورامین است و از دو دهستان به نامهای بهنام سوختۀ جنوبی و عسگریه، و یک شهر به نام پیشوا و 48 آبادی دارای سکنه تشکیل شده است ( نشریه...، 22؛ آمارنامه...، 24). بخش پیشوا از شمال به شهرستان پاکدشت، از جنوب به بخش جوادآباد شهرستان ورامین، از غرب به بخش مرکزی شهرستان ورامین، و از شرق به شهرستان گرمسار محدود است. بنابر سرشماری 1375ش جمعیت این بخش بدون احتساب جمعیت شهر پیشوا 575، 29 تن بوده است (سرشماری، شناسنامه، 41، نیز نقشه).
اقتصاد پیشوا برپایۀ کشاورزی استوار است و مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی آن غلات، صیفی‌جات،گیاهان صنعتی و محصولات باغی است (رضایی، 76؛ اصلانی، 18). آب کشاورزی بخش پیشوا از آب رودخانۀ جاجرود، آبهای حاصل از بارشهای فصلی، قناتها و چاههای عمیق و نیمه‌عمیق تأمین می‌شود؛ همچنین استفاده از فاضلاب زیرزمینی جنوب تهران از جمله طرحهای تأمین منابع آب پیشوا در سالهای اخیر بوده است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 62؛ اصلانی، 17).
بخش پیشوا در دشت همواری جای دارد که در آن بجز چند تپه‌ماهور، بلندی دیگری دیده نمی‌شود و در واقع جلگۀ پیشوا حدفاصل میان جلگۀ ورامین و جلگۀ گرمسار است. اراضی جنوب شرقی و شرق ناحیۀ پیشوا به خصوص زمینهای باغکوه به علت شوری غیرقابل کشت است (رضایی، 32-33). آب و هوای این بخش معتدل و خشک است و 3 عامل جغرافیایی: دشت کویر، رشته‌کوههای البرز و بادهای مرطوب و باران‌زای غربی در ساخت کلی اقلیم آن نقش مؤثری دارد (اصلانی، 11).

شهر پیشوا

 این شهر که مرکز بخش پیشواست با 748 ،29 تن جمعیت (1375ش) در °51 و ´41 طول شمالی و °35 و ´18 عرض شرقی در ارتفاع 920 متری از سطح دریا جای دارد (سرشماری، نتایج، چهل و دو؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
شهر پیشوا درگذشته امام‌زاده جعفر خوانده می‌شد. سبب این نام‌گذاری وجود زیارتگاهی منسوب به جعفر بن موسیٰ کاظم(ع) در این محل است؛ اما با پایان یافتن کار ساخت راه آهن سراسری در 1317ش و احداث ایستگاهی به نام پیشوا در دو کیلومتری آبادی امام‌زاده جعفر، نام آن به پیشوا تغییر یافت (نک‍ : اصلانی، 23؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 1 / 43). پیشوا تا پیش از 1345ش روستایی از توابع ورامین به شمار می‌رفت، اما چون در سرشماری این سال جمعیت آن از مرز 5 هزار تن گذشت، از نظر تقسیمات کشوری به شهر ارتقا یافت (عدل، 266). این شهر شامل محله‌های پاچنار، شهیدگاه، بالاکوه، سناردک و قلعه کرد است (رضایی، 21).

پیشینۀ تاریخی

 آثار به دست آمده از کاوشهای باستان‌شناسی، دیرینگی سکنای انسان را در پیشوا به نیمۀ هزارۀ 2ق‌م تا حدود سدۀ 7ق‌م می‌رساند. این آثار متعلق به تمدن سفال خاکستری است که در گستره‌ای وسیع از فلات ایران یافت شده است. نتایج حاصله از کاوشهای باستان‌شناسی این گونه می‌نماید که پس از آخرین خاک‌سپاری در گورستان باستانی یافت شده در پیشوا، صاحبان سفالینه‌های خاکستری رنگ به دلایلی  ناشناخته به یکباره پیشوا را ترک کرده‌اند و این محوطه، برای مدت زمانی طولانی متروک مانده است (کامبخش‌فرد، 32-33).
کهن‌ترین واقعه‌ای که در منابع تاریخی به این شهر نسبت داده شده است، به‌شهادت رسیدن جعفر بن موسیٰ کاظم(ع) در 203ق / 818م‌ در سنـاردک ‌ورامین‌‌ ــ که‌امروزه‌نام‌یکی‌ از محلات شهر پیشواست ــ بازمی‌گردد (نک‍ : اصلانی، 43-45). قدیم‌ترین سند مکتوب دربارۀ این شهر وقف‌نامه‌ای مربوط به امام‌زاده جعفر به تاریخ 873ق / 1468م است (رضایی، 138). همچنین کتیبۀ حرم امام‌زاده جعفر، بنای آن‌را به 956ق / 1549م، روزگار شاه طهماسب صفوی می‌رساند (مشکوٰتی، 274-275). این امام‌زاده در شمال شرقی شهر پیشوا و بر دامنۀ تپه‌های مشرف بر بخشهای قدیمی شهر ساخته شده است. بازار قدیمی پیشوا در ضلع غربی این امام‌زاده قرار دارد. این بازار که مجموعه‌ای از آثار دوره‌های تاریخی مختلف است، خود می‌تواند گویای تاریخ این شهر باشد و به‌‌‌‌‌‌‌طور کلی مجموعۀ آستان مقدس امام‌زاده جعفر، کانونی برای شکل‌گیری دیگر بافتهای شهر پیشوا بوده است (نک‍ : اصلانی، 26، 61).
پیشوا بر سر راههای ارتباطی واقع بوده، و راهی از بالای امام‌زاده جعفر می‌گذشته است که به کاروان‌سرایی موسوم به قصر بهرام گور می‌رسیده، و سپس به سوی جنوب امتداد داشته است (نک‍ : مستوفی‌الممالکی، 220-222).

مآخذ

 آمارنامۀ استان تهران (1377ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان تهران، تهران، 1378ش؛ اصلانی، حسن، آشنایی با سلالۀ پاکان، امام‌زاده جعفر بن موسی الکاظم (ع)، تهران، 1378ش؛ رضایی، جعفر، پیشوا، ناحیه‌ای از بلوک ورامین، تهران؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ بخشهای کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ همان، نتایج تفصیلی، شهرستان ورامین، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ عدل، شهریار و برنار اورکاد، تهران پایتخت دویست ساله، ترجمۀ ابوالحسن سرو قد مقدم و دیگران، تهران، 1375ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج38؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328ش؛ کامبخش‌فرد، سیف‌الله، نگاهی به تهران در سه هزار سال پیش، ترجمۀ کلود کرباسی، تهران، 1380ش؛ مستوفی‌الممالکی، احمد، «قصر بهرام گور»، یغما، تهران، 1337ش، س 11، شم‍ 5؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ نشریۀ اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی، وزارت کشور، تهران، 1381ش.

محسن سلیمانی