پیراحمد خوافی

پیرْاَحْمَدِ،  غیاث‌الدین (د 857ق / 1453م)، وزیر شاهرخ تیموری و جانشینان او. دربارۀ سالزاد و زندگی او پیش از رسیدن به وزارت اطلاعی دردست نیست، جز آنکه در برخی منابع متأخر گفته‌اند که وی در روستای خَرگِرد خواف زاده شد (پیرنیا، 448؛ گلمبک، 322). پدرش خواجه جلال‌الدین اسحاق هم با توجه به لقب «صاحب» که او را بدان خوانده‌اند (نک‍‍ : فصیح، 3 / 230)، گویا از رجال نامور دیوانی بوده است. از برخی اشارات نویسندگان هم‌برمی‌آیدکه‌پیراحمد، پیش از وزارت، صاحب مناصب مهم و از رجال مشهور بود، چنان‌که گفته‌اند: خواجه نظام‌الدین احمدبن داوود، به سعی او از «دیوان حضرت اعلى» معزول شد (همانجا؛ اسفزاری، 1 / 218؛ خواندمیر، دستور...، 353). پیراحمد در 820ق / 1417م، از سوی شاهرخ تیموری به وزارت منصوب شد(فصیح، همانجا؛ عبدالرزاق، 2(1) / 206-207؛ میرخواند، 6 / 644؛ خواندمیر، حبیب...، 3 / 600-601)، اما سال بعد، چند تن با او در وزارت شریک گشتند و پس از این هم وی غالباً بامشارکت دیگران این منصب را برعهده داشت (فصیح، 3 / 235، 255، 275، 290؛ خواندمیر،همان،4 / 1؛میرخواند، 6 / 718). پیراحمد در 828ق / 1425م به سببی نامعلوم از وزارت عزل شد، ولی در ربیع‌الآخر 829 بار دیگر در سرخس به وزارت نایل آمد و از 838ق با سیدی احمدشیرازی(فصیح، 3 / 257، 259)، و از ربیع‌الاول 845 تا پایان ‌حیات شاهرخ، با خواجه شمس‌الدین علی سمنانی در وزارت شریک بود (همو، 3 / 290؛ میرخواند، 6 / 718؛ خواندمیر، حبیب، 4 / 3-4).

چون شاهرخ در 850ق / 1446م درگذشت، سراسر قلمرو او دستخوش پریشانی و ناآرامی گردید. میرزا عبداللطیف بن الغ‌بیگ با سپاه به سوی خراسان حرکت کرد (میرخواند، 6 / 734؛ خواندمیر، دستور، همانجا؛ قزوینی، 319)؛ پیراحمد و شمس‌الدین علی در سمنان به خدمت او رسیدند و عبداللطیف نیز که خود را جانشین شاهرخ می‌خواند، پیراحمد را در مقام خود ابقا کرد (میرخواند،6 / 735؛ خواندمیر، همانجا). از سوی دیگر علاءالدوله، یکی از پسران بایسنقر میرزا که در هرات بر تخت نشسته بود، سپاهی به مقابلۀ عبداللطیف فرستاد. در صفر 851 عبداللطیف در جنگ شکست خورد و به اتفاق پیراحمد دستگیر، و به هرات گسیل شد (خواندمیر، قزوینی، همانجاها).

علاءالدوله که درصدد جلب حمایت امرا و حکام عصر شاهرخ بود، پیراحمد خوافی را باز به وزارت نشاند (دولتشاه، 307؛ خواندمیر، همانجا). در 852ق پس از اینکه علاءالدوله از الغ‌بیگ شکست خورد و فراری شد (نک‍‍ : ه‍ د، الغ‌بیگ کورگان)، پیراحمد همراه مهد علیا گوهرشادآغا، مادر بایسنقر میرزا و چند تن از امرای دیگر از هرات به نزد محمد میرانشاه، پسر دیگر بایسنقر به عراق عجم رفتند تا او را به تسخیر خراسان تشویق کنند (ابوبکر طهرانی، 318؛ میرخواند، 6 / 747- 748؛ کاتب، 252؛ خواندمیر، دستور، همانجا، حبیب، 4 / 20، 27؛ قزوینی، 316-317؛روملو، 280-281).

محمدمیرانشاه در اواخر سال 853ق، پیراحمد را با حاجی محمد قناشیرین در وزارت شریک گردانید (ابوبکر طهرانی، 320-321؛عقیلی، 342؛ خواندمیر، دستور، 355-356). پیراحمد اندکی بعد به حج رفت و در غیاب او محمد میرانشاه در 855ق / 1451م، در جنگ با برادرش میرزاابوالقاسم بابر کشته شد (همانجا؛ اسفزاری، 2 / 171-173؛ خواندمیر، حبیب، 4 / 40). سال بعد پیراحمد در یزد به حضور بابر رسید و با آنکه ابتدا لطف و محبت دید (میرخواند، 6 / 783؛ خواندمیر، همان، 4 / 64؛ روملو، 308)، اما در 857ق به دستور همو دستگیر، و اموالش مصادره شد و بر اثر شکنجه‌هایی که دید، اندکی بعد بیمار شد و درگذشت. پیکر وی را در عمارت سرمزار، کنار عیدگاه هرات به خاک سپردند. این عمارت را خود پیراحمد بر مزار شیخ زین‌الدین خوافی عارف معروف ساخته بود (عقیلی، 343؛ میرخواند، 6 / 787؛ خواندمیر، دستور، 356-357، حبیب، 4 / 48؛ فکری، 52). پیراحمد را به کاردانی و کفایت ستوده‌اند. او در ادارۀ امور ضمن رعایت حقوق مردم در ایفای وظایف دیوانی خود نیز کوتاهی نمی‌کرد؛ چندان‌که وی را با خواجه نظام‌الملک طوسی مانند کرده‌اند. برخی از شعرا وی را مدح گفته‌اند(عقیلی، 342؛ میرخواند،6 / 644؛خواندمیر،دستور،353-354،حبیب، 3 / 651؛ یوسف اهل،6).

فرزند پیراحمد، مجدالدین محمد خوافی نیز از رجال بلندپایۀ عصر، ووزیر سلطان حسین بایقرا بود (اسفزاری، 1 / 218؛ عبدالواسع نظامی، 215، 218).

دوتن ازدانشمندان‌ومؤلفان آن‌زمان، محمدبن علی‌بن جمال‌الاسلام، ملقب به منشی، مؤلف همایون‌نامه، و جلال‌الدین یوسف اهل، مؤلف فرائد غیاثی، کتابهای خود را به نام پیراحمد خوافی نوشته، و به او اهدا کرده‌اند (همایونفرخ، 1؛ مؤید، 27).

پیراحمد دوستدار آبادانی بود و ابنیۀ مهمی به‌ویژه در ولایات خراسان بنیاد نهاد (عقیلی، همانجا؛ خواندمیر، دستور، 354) که از آن میان می‌توان به مدرسۀ غیاثیه در خرگرد خواف و مسجد مولانا در تایباد اشاره کرد که در 848ق بنا شده‌اند و هر دو از شاهکارهای معماری دورۀ تیموری به‌شمار می‌روند (اسفزاری، 1 / 219؛ خواندمیر، همانجا؛ مصطفوی، مقدمه، 10-11، نیز 179-193؛ مشکوٰتی، 65؛ گلمبک، همانجا).  

مآخذ:

ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، 1964م؛ اسفزاری، محمد، روضات الجنات، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1338ش؛ پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، 1372ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362ش؛ همو، دستورالوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1355ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1338ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1349ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش محمد شفیع، لاهور، 1944م؛ عبدالواسع نظامی، منشأ الانشاء، به کوشش رکن‌الدین همایونفرخ، تهران، 1357ش؛ عقیلی، حاجی بن نظام، آثارالوزراء، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1364ش؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، 1339ش؛ فکری سلجوقی، تعلیقات بر رسالۀ مزارات هرات اصیل‌الدین عبدالله واعظ، انجمن تاریخ افغانستان، 1344ش؛ قزوینی، یحیى، لب التواریخ، تهران، 1363ش؛ کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1345ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، شیراز، 1343ش؛ مؤید، حشمت، مقدمه بر فرائد غیاثی (نک‍‍ : هم‍ ، یوسف اهل)؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، تهران، 1339ش؛ همایونفرخ، رکن‌الدین، مقدمه بر همایون‌نامۀ منشی، تهران، 1356ش؛ یوسف اهل، جلال‌الدین، فرائد غیاثی، به کوشش حشمت مؤید، تهران، 1356ش؛ نیز:  

Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988; Muṣṭafawī, M. T., «Le Masdjid-é Mawlānā de Tāiyābād», Athār-é Īrān, Haarlem, 1938, vol. III. 
احمد آرین‌نیا