پهنه

پَهْنه، حمامی کهن در سمنان. این بنا در محلۀ اسفنجان از محلات قدیمی شهر و در کنار مسجد جامع، مسجد امام (شاه پیشین)، و امام‌زاده یحییٰ واقع است و از این‌رو، حمام حضرت نیز خوانده می‌شود (حمام حضرت...، 1). طبق کتیبۀ سردر بنا که تا زمان اعتمادالسلطنه پابرجا بوده، حمام به دستور خواجه غیاث‌الدین محمد، وزیر بابرشاه در 856ق / 1452م ساخته شده است (اعتمادالسلطنه، 3 / 321). این حمام در زمان مظفرالدین شاه (سل‍‍ 1313-1324ق) و به‌دستور حاج ملاعلی حکیم الاهی سمنانی، مجتهد بزرگ سمنان تعمیر و تجدیدبنا شد (حقیقت، ۴۹۲) و تا 1۳۵۴ش دایر بود (حمام حضرت،۲).
این حمام دارای دو ورودی بوده است: ورودی زنانه که به حمام کوچک راه دارد، در معبر کنار حمام قرار گرفته است و به مسجد جامع منتهی می‌شود، و ورودی مردانه که با دو سکو در طرفین و بدنه‌ای که از ۳ طرف کاشی‌کاری شده، سردر اصلی حمام محسوب می‌شود. درِ چوبی بنا با گل‌میخهای آهنی تزیین شده است. بر جرزهای دو طرف آن تصویر یک افسر دورۀ قاجار با حمایل و شمشیر به دست نقش بسته، و رقم نقاش «عمل زین‌العابدین سمنانی 1321»، به صورت قرینه بر روی کاشی نوشته شده، و از‌اره‌های زیر آن را نیز کاشیهایی با نقش خورشید پوشانده است (همان، 1-2؛ مخلصی، 206-207).

بالای در، بر ۸ قطعه کاشی لاجوردی، اشعاری با رنگ سفید به خط نستعلیق سرودۀ اسدالله منتخب‌السادات به مناسبت بازسازی و تعمیر حمام در ۱۳۲۱ق دیده می‌شود و بالای آن، تصویر کاشی‌کاری‌ شدۀ دو شیر و خورشید و تاجی بین آنها و طرح گل و گیاه به رنگهای زرد، سفید، قهوه‌ای و قرمز بر زمینۀ کاشی سفید وجود دارد (مخلصی، حقیقت، همانجاها؛ تحقیقات میدانی). پس از ورودی مردانه یک هشتی قرار دارد که با راهروی باریک و ۳ پله به سربینه یا رخت‌کن متصل می‌شود. سربینه فضایی است مربع شکل با ۴ سکو در اطراف و حوضی در وسط. سقف گنبدی آن با ۴ نورگیر در اطراف و یک گلجام در میان، بر ۴ طاق‌نمای هلالی با ستونهای قطور ۸ ضلعی استوار است (مخلصی، ۲۰۶؛ تحقیقات میدانی). راهروی باریک و هشتی دیگری، رخت‌کن را به گرم‌خانه متصل می‌کند که خزینه‌های آب سرد و گرم در آن قرار دارد و گلخن حمام در پشت آن واقع است. سقف این بخش از حمام نیز گنبدی و دارای ۴ طاق هلالی مانند سربینه است و نورگیرهای سقف روشنایی آن را تأمین می‌کنند (مخلصی، همانجا؛ حمام موزه...، ۴؛ تحقیقات میدانی).
این بنا در ۱۳۵۶ش بار دیگر مرمت گردید (حمام حضرت، ۲) و کاشی‌کاریهای ازارۀ حمام که به مرور زمان از بین رفته بود، بازسازی شد و تنها کاشیهای ازارۀ هشتی دوم ــ محل اتصال سربینه به بینه (گرم‌خانه) ــ سالم مانده بود که حفظ شده است. نقوش این کاشیها گلهای ۴ پر و صورت خورشید به رنگ آبی بر زمینۀ سفید است و حاشیۀ باریکی به رنگ زرد با گلهای قرمز دارد. حمام کوچک نیز که ویژۀ زنان بود، به بخش بزرگ‌تر (حمام مردانه) الحاق شد و فضایی یک پارچه به ابعاد ۵۰×۷۳ متر پدید آمد که در ۱۳۷۳ش، موزۀ شهر سمنان را در آن بنیاد نهادند. این بنا به شمارۀ ۱۰۲۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (مخلصی، ۲۰۷؛ حمام حضرت، ۲، ۳).

مآخذ

 اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۵۵ش؛ حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ سمنان، سمنان، 1352ش؛ حمام حضرت (پهنۀ) سمنان، مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور، سمنان، ۱۳۷۸ش؛ حمام موزۀ حضرت، مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور، سمنان؛ مخلصی، محمدعلی، آثار تاریخی سمنان، ۱۳۵۶ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف.

مریم همایونی‌افشار