پونه

پونه، یا پونا، شهر و شهرستانی در استان مهاراشترای هند واقع در غرب فلات دکن. 
شهر پونه با 968‘935‘2 تن جمعیت (1384ش / 2005م) در ۫°18 و ´ 32 عرض شمالی و در °۫73 و ´ 52 طول شرقی در محل تلاقی دو رودخانۀ مولا و موتا جای دارد. این شهر با 560 متر ارتفاع از سطح دریا در بخش کوهستانی فلات دکن واقع، و محصور در میان تپه‌هاست. پونه در ناحیه‌ای خشک قرار دارد. میزان بارندگی سالیانۀ آن بین 25-‌70 سانتی‌متر گزارش‌شده است و دمای‌آن در تابستان‌بین°26 و°40 سانتی‌گراد و در فصل‌زمستان °10و°29 سانتی‌گراد در نوسان است («فرهنگ جهانی»؛ آسیاتیکا، VII / 259؛ مکیندر، 21-22 16,؛ نالواد، «جغرافیای پونه...»، نیز «پونه... »؛ «پونه، جغرافیای...»). 
شهرستان پونه از لحاظ دینی دارای بافت جمعیتی متنوعی است و مردمان آن شامل هندوها، مسلمانان، پارسیان و یهودیان هستند ( آسیاتیکا، همانجا). نخستین‌بار از پونه در لوحه‌های مسین متعلق به سده‌های 8 و 10م به روزگار فرمانروایی راشتراکوتها نام برده شده است. در لوحه‌های مربوط به سدۀ 8م از این شهر با نام پونایاویشایا یاد شده است؛ اما در لوحه‌های مربوط به سدۀ 10م نام این شهر به صورتهای پوناکا و سپس پونکاوادی ضبط شده است (دی، 161؛ «سؤالاتی...»). 
در دورۀ فرمانروایی علاء‌الدین خلجی از سلاطین دهلی (حک‍ 695-715ق / 1296-1315م) بخشهای غربی دکن از جمله پونه به تصرف وی درآمد (EI2,VIII / 341؛ بازورث، 279-280). سپس به ‌هنگام بروز قحطـی دورگا‌ - ‌دِوی‌ میـان سالهای 1396-1407م پونه به قلمرو سلاطین بهمنی دکن افزوده شد. نیکیتین جهانگرد روسی که در اواخر دورۀ فرمانروایی بهمنیان از پونه دیدار کرده، آن را به عنوان شهری مهم توصیف نکرده است («فرهنگ سلطنتی...»، XX / 168؛ EI2، همانجا). 
پس از بهمنیان، پونه به تصرف نظام‌شاهیان احمدنگر درآمد و یکی از حکام این خاندان پونه را به عنوان «جاگیر» به مالوجی پدربزرگ شیواجی بنیان‌گذار حکومت مراتهه‌ها که در میان مسلمانان و هندوها به یک اندازه محبوب بود، بخشید. در دورۀ شیواجی، پونه به عنوان مرکز حکومت وی رو به توسعه نهاد. با بالاگرفتن کار شیواجی پونه مدتی میان مراتهه‌ها و مغولان هند دست به دست گشت. در زمان حضور مغولان در پونه بر شمار مساجد و مسلمانان شهر افزوده شد (الفینستن، 610؛ سرکار، 257؛ «فرهنگ سلطنتی»، نیز EI2 ، همانجاها). 
مدتی پس از مرگ شیواجی (د 1091ق / 1680م) پیشواها که ریاست اتحادیۀ مراتهه‌ها را به دست گرفته بودند، بر پونه مسلط شدند. در دورۀ آنها نیز پونه همچنان مرکز اتحادیۀ مراتهه باقی ماند. در درگیریهای میان حیدرعلی و نظام‌شاهیان که بعدها به منظورجلوگیری از پیشرفت انگلیسیها دردکن به اتحادیۀ مراتهه‌ها پیوستند، در فاصلۀ سالهای 1798-1820م پونه بارها دستخوش هجوم و ویرانی شد («فرهنگ سلطنتی»، همانجا؛ نالواد، «پونه»؛ «سؤالاتی»؛ «پونه، شهر...»؛ «پونه، جغرافیای»؛ باشم، 480؛ ژاکمون، 326-327). 
با تسلط انگلیس بر پونه پیشرفت آن نیز‌ آغاز شد و توسعۀ آن‌ بـا تأسیس نخستین‌ مراکز علمی ‌تـوسط انگلیسیها آهنـگ ‌سریع‌تری یافت. نخستین کالج پونه به نام کالج دکن در 1832م و آن‌گاه مدرسۀ جدید انگلیسی، مدرسۀ دخترانۀ هند و کالج فِرگسن در 1885م تأسیس شد و پس از آن کالجهای تخصصی مهندسی و پزشکی، و دانشکدۀ حقوق و مدرسۀ کشاورزی یکی پس از دیگری گشایش یافتند و سرانجام با تأسیس دانشگاه پونه در 1328ش / 1949م رشد فرهنگی این شهر به اوج رسید ونیز تأسیس آکادمی نظامی پونه، توان علمی این شهر را در زمینۀ علوم نظامی نیز بالا برد. علاوه بر آن، گشایش مرکز تحقیقات زبان سنسکریت و پارکریت با بیش از 20 هزار سند باستانی و نیز مرکز تحقیقات بین‌المللی بر اهمیت فرهنگی این شهر افزود؛ تا آنجا که امروزه پونه به «آکسفرد هند» شهرت یافته است. 
پونه در حال حاضر یکی از مراکز صنایع الکترونیکی هند به شمار می‌رود و به شهر کامپیوتر هند مشهور است. به ‌علاوه، در اطراف ‌آن مراکز صنعتی و کارخانه‌های بسیاری وجود دارد. بیشتر این کارخانه‌ها در مسیر پونه به بمبئی، پونه به احمدنَگَر، شولاپور، ساتـارا واقع‌انـد (بریتانیـکا، IX / 799-800, XXI / 146؛ نالواد، «پونه»؛ «اقتصاد پونه...»). 
وجود مراکز علمی پرشمار از دیرباز در این شهر موجب آن شده است که بسیاری از رجال علمی و سیاسی هند از این شهر برآیند‌(حکمت، 417؛ نالواد، «پونه»؛ بریتانیکا،‌همانجاها).
احداث نخستین راه‌آهن توسط انگلیسیها در هند که پونه را به بمبئی و دیگر مراکز مهم هند متصل می‌ساخت، به رشد این شهر کمک بسیار کرد. پونه از دیرباز منطقۀ کشاورزی بود و اکنون نیز دارای ظرفیت مناسب کشاورزی است. در این منطقه برنج، غلات، سبزی و میوه به عمل می‌آید (بریتانیکا، همانجاها؛ نالواد، «پونه»). 
پس از استقلال هند (1948م) به سبب توسعۀ‌فرهنگی و اقتصادی این شهر، عدۀ کثیری از دیگر نقاط هند به پونه مهاجرت کردند. وجود ‌آثار تاریخی و مذهبی، پونه را به یکی ‌از قطبهای ‌سیاحتی ‌هند بدل ساخته است. 
آثار‌ تاریخی، مذهبی، موزه‌ها، پارکها و هتلهای آن موقعیت مناسبی برای پونه ایجاد کرده است. از جمله آثار دیدنی آن می‌توان از تپه‌های ساهْیادْری ‌متعلق به دورۀ مراتهه‌ها، مرکز دینی بهیماشانْکار، خانۀ آلانیدی، غار مذهبی بودایی نزدیک مهرآباد و مهرآزاد، قصر آقاخان که گاندی و یارانش مدتی در آن زندانی‌‌بودند، و بسیاری دیگر نام برد‌(بریتانیکا، همانجاها؛ ‌«پونه»). 

مآخذ

بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1339ش؛ حکمت، علی‌اصغر ، سرزمین هند، تهران، 1337ش؛ نیز: 

Asiatica; Basham, A. L., The Wonder That Was India, London, 1967; Britannica, 1989; Day, N. L., The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, New Delhi, 1984; EI2; Elphinstone, M., The History of India, London, 1905; «Faq about Pune», Pune Diary , www. punediary, com / pune _ faq. Htm; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Jacquemont, V., Letters from India, the British Dominions of India, London, 1834; Mackinder, H. J., «The Subcontinent of India», The Cambridge History of India, vol. I, ed. E. J. Rapson, Bombay, 1962; Nalawade, S. B., «Geography of Pune Urban Area», Ranwa,www. ranwa. org / punealive / pageog. htm; id, «Pune – The Queen of Deccan», Ecopune, www. ecopune. com / aboutpune. htm; «Pune»,The India Travel, www. theindiatravel. com / travel / favourites / majorcities / pune. htm; «Pune, City – History», 1UP India, www. lupindia. com / states / maharashtra / pune / history. html; «The Pune Economy, The Present», Punenet, www. punenet. com / present. asp; «Pune, Indian Political Geography», All Refer, www. reference. allrefer. com / encyclopedia / p / pune. html; Sarkar, J., «Aurangzib (1658-1681)», The Cambridge History of India, vol. IV, ed. R. Burn, Cambridge, 1937; The World Gazetteer, www. world- gazetteer. com.

منیژه ربیعی